حنبليه، مدرسه ، حنبليه، مدرسه، از بناهاى دوره مماليك* (حك : سده هفتم ـ دهم) در بافت قديم شهر قدس. از وجه تسميه مدرسه اطلاعى نيست؛ به گفته عبدالجليل حسن عبدالمهدى (ج 2، ص 89)، احتمالا در اين مدرسه فقه حنبلى تدريس مىشده است. اين مدرسه در عصر حاضر دارالسرور ناميده مىشود و به اقامتگاه آلقُطَينه تبديل شده است (كنوزالقدس، ص 240؛ بورگوين، ج 2، ص 437).

ساختمان مدرسه در ناحيهاى بود كه چند مدرسه قديم ديگر نيز وجود داشت. اين مدرسه از مشرق به كوچهاى منتهى به سوق القطّانين، از شمال به خيابان باب الحديد كه تقريبآ رو به شمال غربى امتداد يافته است، از مغرب به زمينى گسترده و از جنوب به ساختمانى متروك محدود مىشود (بورگوين، همانجا).

به گفته عليمىحنبلى (همانجا)، مدرسه حنبليه را اميرسيفالدين بَيْدمَر خوارزمى بنيان نهاد. او وقتى به نيابت حكومت دمشق و حلب رسيد، بناى مدرسه را در اواخر جمادىالآخره 781 آغاز كرد و در اواخر شوال همان سال به پايان رساند (ابنفرات، ج 9، جزء2، ص 292؛ ابنقاضى شهبه، ج 1، ص 227؛ عليمىحنبلى، همانجا؛ نيز رجوع کنید به كردعلى، همانجا؛ عبدالجليل حسن عبدالمهدى، همانجا).

گفته شده است، اميرسيفالدين بيدمر مدرسه را پس از پايان كار ساختمان آن وقف كرد (امام، ص 197). به گفته عليمى حنبلى (ج 2، ص 202)، از مدرّسان مدرسه حنبليه در دوره مماليك، فقط شيخ برهانالدين ابوالصفا ابراهيمبن على الاسعردى شافعى صوفى (متوفى 887) شناخته شده است كه پس از اقامت در بيتالمقدّس (842) از جانب ملك ظاهر جَقمَق بدين منصب گمارده شد.

براساس اسناد رسمى سده دهم فردى به نام شيخ عبدالكريم بن حسينالغَلْواتى، از مسئول مدرسه حنبليه يا از قاضى بيتالمقدس، عبدالرحمان العثمانى الحنفى، مدرسه را براى يك دوره صد ساله و در پنجاه قرارداد جداگانه به ششصد سكه نقره تركى اجاره كرد (بورگوين، ج 2، ص 438). همچنين بنابر اسنادى، مدرسه در 1242 نيز داير بوده است (عسلى، ص201).

ويژگيهاى معمارى. نقشه بنا چند ضلعى نامنتظم است، بدين صورت كه بخش مركزى و اصلى مدرسه تقريبآ به شكل مستطيل و قسمت شمالى آن به سبب اُريب بودن خيابان بابالحديد مثلثى است. بيشترين عرض ساختمان در قسمت مركزى 8ر22 متر و طول آن در كوچه سوقالقطّانين نوزده متر و در باب الحديد 21 متر است (رجوع کنید به بورگوين، ج 2، ص 439، نقشه 3/42). مدخل اصلى بنا در محل تلاقى خيابان بابالحديد و خيابانى منتهى به سوقالقطّانين قرار گرفته است (همان، ج 2، ص 438). بنابر نقشهاى كه بورگوين از مدرسه ترسيم كرده است، مدخل اصلى به يك هشتى و سپس به حياط روباز در قسمت مركزى ساختمان راه دارد. در اضلاع شرقى، غربى و شمالى حياط، حجرههايى در دو طبقه براى سكونت طلاب و مدرّسان بنا شده است. ايوان بلند مدرسه در ضلع جنوبى قرار دارد كه بر ديوار جنوبى آن، محرابى ساخته شده است (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 439ـ440 و نقشه 3/42؛ نيز رجوع کنید به كنوزالقدس، همانجا؛ ادامه مقاله). در ضلع شرقى ايوان، دو در قرار دارد كه به دو حجره كوچك راه مىيابند و حجره جنوبى از طريق راهرويى به هشتى متصل مىگردد. در ضلع غربىِ ايوان نيز يك در و يك پنجره قرار دارد كه به اتاقى باز مىشوند (بورگوين، ج 2، ص 440). در ضلع جنوب غربى حياط، دالانى سرپوشيده به ساختمانى الحاقى، متشكل از يك حياط خلوت كوچك با سه اتاق، راه مىيابد. همچنين در ضلع شمالى اين حياط پلكانى به طبقه دوم راه دارد (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 440، نقشه 3/42). مصالح بنا در پايين ديوارها، بهويژه در نماى رو به خيابان بابالحديد، سنگهاى بزرگ صيقل نيافته است كه غير استادانه كار شده، اما در ديگر قسمتها، سنگها تراش خورده و داراى رگچينهاى منظم است (همان، ج 2، ص 439). ورودىِ مدرسه با قوس تيزهدار تونشستهاى از سنگ آهك بادبُر ساخته و با يك قاببند گچبرى شده است (همانجا، نيز رجوع کنید به ص440، تصوير 2/42). نعل درگاه نيز از سنگگچ و بر روى آن قوسى مسطح با اندكى برجستگى و اتصال دندانهدار به رنگ قرمز است، همچنين سنگ قِطاع (سنگ يا آجر ذوزنقه شكل كه در قوسبندى بهكار مىرود) آن به رنگ سياه است (همان، ج 2، ص 439). طاق حجرهها نيز متقاطع يا گهوارهيى است. ايوان حدود دو متر بلندتر از ديگر حجرهها ساخته شده و داراى قوس تيزهدارى است كه دهانه طاق آن از پاكار مقرنسهايى كه روى آن كار شده، جلوتر ساخته شده است. اشكال موجى به كار رفته در سطح بيرونى قوس و لبه آن نيز سالم مانده است (رجوع کنید به همان، ج 2، ص440، نيز رجوع کنید به ص 441، تصاوير 5/42ـ7/42).

محراب به صورت ابتدايى مرمت شده و جزئيات آن در اندود رنگ پنهان شده است، در دو سوى محراب، دو ستون قرار دارد. محراب داراى قوس تيزه دارى است كه با قاببندى مستطيل، با اشكال موجى تزيين شده است. طاق محراب از سنگ قطاعى ساخته شده كه از مركز نيم گنبد محراب به سمت داخل و رو به پايين محراب امتداد يافته است (رجوع کنید به همان، ج 2، ص440، نيز رجوع کنید به ص 442، تصاوير، 8/42ـ9/42).

---

منابع:
(1) ابنفرات، تاريخ ابنالفرات، ج 9، جزء2، چاپ قسطنطين زريق و نجلا عزالدين، بيروت 1938؛
(2) ابنقاضى شهبه، تاريخ ابنقاضى شهبة، چاپ عدنان درويش، دمشق 1977ـ1994؛
(3) رشاد امام، مدينة القدس فى العصر الوسيط: 1253ـ1516م، تونس 1396/1976؛
(4) عبدالجليل حسن عبدالمهدى، المدارس فى بيت المقدس فى العصرين الايوبى و المملوكى، عمان 1401/1981؛
(5) كامل جميل عسلى، معاهد العلم فى بيت المقدس، عمان 1981؛
(6) مجيرالدين عبدالرحمانبن محمد عُلَيمى حنبلى، الانس الجليل بتاريخ القدس و الخليل، نجف 1388/1968؛
(7) محمد كردعلى، خطط الشام، بيروت 1389ـ1392/ 1969ـ1972؛
(8) كنوز القدس، تأليف رائف يوسف نجم و ديگران، (قم) : مؤسسة آلالبيت، 1403/1983؛


(9) Michael Hamilton Burgoyne, Mamluk Jerusalem:an architectural study, with additional historical research by D.S. Richards, [London] 1987.

/ جواد نيستانى /