حَمّوده پاشا، مسجد و مقبره ، حَمّوده پاشا، مسجد و مقبره، مسجد و مقبرهاى در شهر تونس متعلق به قرن يازدهم. اين بنا به جامع المرادى نيز معروف است (بِيْرَمالرابع، ص 133). حَمّودةبن مراد (حمودهپاشا) از فرمانروايان سلسله باى*هاى مرادى در 1066 دستور ساخت اين مسجد را داد و معمارى به نام محمد، از اهالى قرطبه، آن را بنا كرد و در رمضان همان سال اولين نماز جمعه در آنجا برگزار گرديد (بنخوجه، ص 182؛ >«مسجد حمّودهپاشا»<، 2007). مسجد حمودهپاشا در دورههاى گوناگون، خطبا و امامان جمعه و مدرّسان معروفى داشته است. اين مسجد شعبهاى از جامع زيتونه*، با نام شعبه مرادى، و محل قرائت و تعليم حديث بود و طلاب حنفىمذهب در آنجا در سطح مقدماتى تا عالى تحصيل مىكردند. مسجد حموده پاشا به دليل واقع بودن در كنار بازارها و محلههاى شلوغ شهر، از گذشته تاكنون مركزى براى برگزارى مراسم مذهبى و جشن و شادمانى، از جمله عقد و نكاح، بوده است (بنخوجه؛ بيرمالرابع، همانجاها).
بناى مسجد كه از سنگ است (بلر و بلوم، ص 254)، تقريباً مستطيلشكل و داراى شبستانى در جنوبغربى و يك صحن باريك در اطراف شبستان و يك صحن بزرگتر در مركز است و سه ورودى به طرف حياط دارد. اين وروديها چند پله از سطح خيابان بالاترند. ورودى اصلى در شمالغربى، مشرف به خيابان است. ايوان بلند بنا هم باعث گرمى شبستان مىشود و هم بر حياط مسجد سايه مىاندازد. شبستان مسجد، با طول 5ر26 متر و عرض 5ر16 متر، بهجز جانب قبله، از سه طرف با صحنى باريك احاطه شده است. شبستان هفت ورودى دارد كه ورودى مركزى آن، با طاق مرمرين سياه و سفيد كه درون اشكال شش ضلعى كار شده است، نماى زيبايى دارد (رجوع کنید به >«مسجد حمّودهپاشا»<، 2007). شبستان هفت فرشانداز طولى و پنج فرشانداز عرضى دارد. طاق مركزى فرشانداز طولى، كه به محراب منتهى مىشود، گهوارهاى و بقيه طاقها ضربى است. اين طاقها روى 24 ستون مرمرين، با سرستونهاى داراى نقوش برجسته هلالى، قرار گرفتهاند (>«مسجد حمّودهپاشا»<؛ بلر و بلوم، همانجاها). در وسط ديوار قبله، محرابى عريض با طاق نعل اسبى از سنگهاى مرمر سياه و سفيد تعبيه شده كه بر ستونهاى مرمرين سياه با سرستونهاى طلاپوش قرار گرفته است. نماى محراب با سنگهاى مرمرين رنگى به صورت رگهرگه پوشيده شده و پيرامون آن با گچبرى، نقوش هندسى متنوعى ايجاد شده است. اين شيوه گچبرى در ديگر قسمتهاى بنا نيز مشاهده مىشود. منبر مسجد از سنگ مرمر سفيد ساخته شده و با مرمر سياه، لبههاى آن برجسته شده است (>«مسجد حمّودهپاشا»<، 2007). گنبد با ساقه چهارگوش، بر روى محراب نيز قرار گرفته و مناره بلند هشت ضلعى در گوشه غربى حياط اصلى واقع است (همانجا؛ بلر و بلوم، همانجا).
مقبره حمّودهپاشا اتاقى مربع شكل با مساحت تقريبى 36 مترمربع، در گوشه جنوبى حياط ساخته شده است. بام مخروطى مقبره از سنگ ساخته شده و دو سوم آن با كاشى سبز پوشيده است. ورودى طاقدار مقبره با سنگهاى مرمر سياه و سفيد و نقوش هندسى تزيين شده و چند كتيبه در نماى خارجى بنا، به زبان تركى و عربى در مدح متوفى و تاريخ ساخت مقبره، تعبيه شده است (>«مسجد حمّودهپاشا»<، 2007؛ميچل، ص221).دراين مقبره علاوه بر حمّودهپاشا، افراد ديگرى از خاندان او مدفوناند (بنخوجه، همانجا). مناره هشت ضلعى بنا با گلدسته زيبايش، بهسبك تركىاست. بعضى خصوصيات بنا ــ چونتالار ستوندار، بام مخروطى مقبره و مناره ــ ادامه سنّت مساجد ستوندار سنگى تونس و تحتتأثير مسجد مجاورش است كه يوسف داى در 1035 بنا كرده است. ويژگيهاى تزيينى، همانند سرستونها و پوشش رنگين پيرامون محراب، شبيه هنر ايتاليايى است كه با ذوق تونسى درهم آميخته است (ميچل؛ بلر و بلوم، همانجاها).
منابع: (1) بنخوجه (محمد)، تاريخ معالم التّوحيد فى القديم و فىالجديد، چاپ جيلانىبن حاج يحيى و حمادى ساحلى، بيروت 1985؛ (2) محمد بيرمالرابع، التراجم المهمة للخطباء و الأيمة، چاپ محمدمختاربن على نيفر، تونس 2003؛
(3) Sheila S. Blair snd Jonathan M. Bloom, The art and architecture of Islam: 1250- 1800. Middlesex, Engl. 1995; "Hammuda Pasha mosque", ArchNet. Retrieved Sep. 12, 2007, from http// archnet. Org/library/sites/one- site. Jsp? site- id= 10421; George Michell, "North Africa and Sicily", in Architecture of the Islamic world, ed. Geotge Michell, London: Thames and Hudson, 1984.