حمدان، جمال ، حمدان، جمال محمود صالح، جغرافى‌دان و محقق و متفكر مصرى. او در 1307ش/ 1928 در استان قليوبيه مصر متولد شد. در 1327ش/ 1948 در رشته جغرافيا از دانشگاه فؤاد اول (قاهره كنونى) ليسانس گرفت. در 1332ش/ 1953 از پايان‌نامه خود درباره جمعيت در مركز دلتاى رود نيل دفاع كرد و از دانشكده ادبيات دانشگاه ريدينگ انگلستان در رشته جغرافيا دكترى گرفت. پس از بازگشت به مصر، در گروه جغرافياى دانشكده ادبيات به تدريس پرداخت (يوسف، ج 1، ص 111). در 1336ش/ 1957 كتاب >برخى جنبه‌هاى جغرافياى شهرى خرطوم< را به انگليسى و در 1337ش/ 1958 كتابهاى دراسة فى جغرافية المدن، الشخصية و الوحدة الاقليمية فى‌العالم‌العربى، و دراسات فى‌العالم‌العربى را منتشر نمود (همان، ج1،ص112). در 1342ش/ 1963 از سمت استادى خود استعفا كرد تا فرصتى براى تحقيق و نوآورى داشته باشد (زمل، ج 7، جزء10، قسم 1، ص 197؛ لمعى مطيعى، 1423، ص 440). او بقيه عمر خود را در انزوا به مطالعه و تأليف مقاله و كتاب به سر برد و فقط با رئيس انتشارات عالم‌الكتب، براى چاپ مقاله‌ها و كتابهايش، مناسبات داشت. برخى كتابهايى كه حمدان منتشر كرد عبارت‌اند از: بِتْرول‌العرب و المدينة‌العربية، هر دو در 1343ش/ 1964؛ افريقياالجديدة در 1345ش/ 1966؛ كتاب اليهود انثروبولوجيا در 1346ش/ 1967؛ اَنْماط مِن ْالبيئات در 1349ش/ 1970؛ و الجمهورية العربية الليبية 1352ش/ 1973. در 1353ش/ 1974 در كتاب 6 اكتوبر فى الاستراتجية العالمية، كه پس از پيروزى 1352ش/1973 اعراب بر رژيم اشغالى نوشت، انورسادات را بسيار مدح كرد، ولى پس از پيمان كمپ ديويد نظر خود را درباره وى تغيير داد. در 1354ش/1975 كتاب قناة‌السويس را منتشر كرد (يوسف، ج 1، ص 111ـ112). در 1358ش/ 1979 جايزه تشويقى كشور (جائزة‌الدولة‌التَشْجيعيه) به وى تعلق گرفت (سعيد جودة سحار، ج 1، ص 344). در 1359ش/ 1980 كتاب شخصية مصر را در چهار هزار صفحه نوشت كه از مهم‌ترين تأليفات اوست و دانش دايرة‌المعارفى او در اين كتاب به‌وضوح مشاهده مى‌شود. اين كتاب، كه بر پايه تحليلهاى جغرافيايى نوشته شده، تفسيرجديدى از تاريخ مصر است (لمعى مطيعى، 1423، ص 437ـ 438، 443؛ همو، 1427، ص 181). در 1361ش/ 1982 كتاب استراتيجية الاستعمار و التحرير را به چاپ رساند (يوسف، ج 1، ص 112). در 1365ش/ 1986 جايزه تقديرى كشور (جائزة‌الدولة التَقديريه) را دريافت كرد (سعيد جودة سحار، همانجا؛ لمعى مطيعى، 1427، ص 182). آخرين تأليفات وى دو كتاب به نامهاى جغرافية‌الاسلام و اليهودية و الصهيونية است (يوسف، ج 1، ص 111؛ زمل، همانجا). او علم جغرافيا را از شكل توصيفى محدود، به صورت علمى تخصصى و در دسترس همگان درآورد و از اين طريق به بررسى موضوعات تاريخى، اقتصادى، سياسى و عمرانى پرداخت (زمل، ج 7، جزء10، قسم 1، ص 198).

جمال محمود حمدان در 1372ش/ 1993 در آتش‌سوزى منزلش، به علت نشت گاز، درگذشت. او وعده داده بود دايرة‌المعارفى براى باطل كردن ادعاى صهيونيستها و نفى ادعاهاى اسرائيل در فلسطين، انتشار دهد و به همين دليل، مرگ وى مشكوك تلقى شد (سعيد جودة سحار، همانجا؛ لمعى مطيعى، 1427، ص 181). در 1374ش/ 1995 در اسپانيا همايشى براى بزرگداشت وى برپا گرديد (يوسف، ج 1، ص 112).

---

منابع:
(1) ناصر زمل، موسوعة احداث القرن العشرين، رياض 1426/2005؛
(2) سعيد جودة سحار، موسوعة اعلام الفكرالعربى، مصر (1999ـ 2003)؛
(3) لمعى مطيعى، موسوعة 1000 شخصية مصرية، قاهره 1427/ 2006؛
(4) همو، موسوعة نساء و رجال من مصر، قاهره 1423/ 2003؛
(5) محمدخير يوسف، تتمة‌الاعلام للزركلى، بيروت 1422/2002.

/ بهزاد لاهوتى /