حماسه در آسياى ميانه ، حماسه در آسياى ميانه. روايت شفاهى حماسه، يعنى نقالى آن، در گويشهاى تركى دامنهاى گسترده دارد؛ از روايات قبايل نواحى آلتايى (شيفنر، راتلف، اولاگاشف) تا روايت حماسه كامل از زبان نقالان نامآورى چون ساغمباى و ساياقباى (راويان ماناس/ مَناس، حماسه قرقيزى) و يولداش ـ اوغلى (راوى آلپامش، حماسه ازبكى).

سير تكامل حماسه در آسياى ميانه، از شرح پهلوانيهاى دلاوران شَمَنى (بتپرست) ــكه بر بال عقابها سوار مىشدندــ آغاز مىشود و به پهلوانانى مىرسد كه از آن سوى استپها بر فرمانروايان مقتدر مىتاختند، و به اين ترتيب رام كردن مركبى بادپا به نام اسب، كه آرزوى بزرگشان بود، به حقيقت مىپيوست.

اگر چنانچه گفته مىشود، برخى از هونها ترك بوده باشند، بايد پذيرفت كه تركها حدود پانزده ـ شانزده سده صاحب نوعى شعر حماسى بودهاند و گواه آن گزارش پريسكوس، ملازم سفير رومشرقى در روزگار آتيلاست. به گفته او، در ضيافتى دو تن بربر (غيررومى) مدايح اغراقآميزى در ستايش پيروزيها و جنگاوريهاى آتيلا خوانده و او را تمجيد كرده بودند (رجوع کنید به مولروس، ج 4، گ 92پ).

در ديوان لغاتالترك محمود كاشغرى (متوفى اواخر قرن پنجم)، بخشى از شعر حماسى تركى آورده شده كه از نوع سوكواره بر پهلوانان يا مديحه يا خودستايى است و در قالب وزنى a+a، (قافيه) a+x، b+b، b+x (يعنى ابيات هشت هجايى) سروده شده است و اين شعر به پژوهشگران، از جمله بروكلمان، امكان داده است كه ابيات از هم گسيخته در ديوان لغاتالترك را بازپردازى كنند.

حماسه ماناس، گرچه متعلق به قوم قرقيز است، اما برخى شخصيتهاى آن، از جمله خود ماناس، در حماسههاى ساير اقوام نيز پديدار مىشوند؛ همانند آلپامش، اِديگه باتِرِ (بهادُر)، قوبلاندى باتر، و شورا باتر. براى نمونه، در ميان ازبكان دهگونه (روايت) از آلپامش وجود دارد، در ميان قزاقها دوگونه، در ميان قرهقالپاقها يكگونه، كه شمار ابياتشان از 500 ،2 تا چهارده هزار متغير است. داستان ماناس در نواحى آلتايى به صورت آلپ ماناش و در كتاب دده قورقوت* به صورت قصه بسيار لطيف «بامسى بيرك» ديده مىشود.

ماناس گرچه فقط به يك دوره و دودمان تعلق دارد، در عين حال، اكثر حماسههاى قرقيزى را كه زمانى مستقل بودهاند در خود جاى داده است، از آن جملهاند: ار كوكچو، ار توشتوك و بسيارى از قصههاى عاميانه غيرمكتوب قرقيزى. تنها داستانهاى حماسى درجه دو، همانند جانش و بايش (با پيوند نزديك به قصه تركمنى ـ ازبكى يوسف و احمد)، قورمانبك، سارينجى، ارتابيلدى از تأثير ماناس در امان ماندهاند.

راويان ماناس يا ماناسچيها مجاز بودند و حتى تشويق مىشدند كه بر شمار ابيات اين منظومه بيفزايند و تكملههايى براى آن فراهم كنند، مثلا راويانى از نسل دوم (مانند سمتى) و سوم (مانند سيتك). نقالان ماناس را با 000 ،250 بيت معرفى كردهاند، و ساغمباى (متوفى 1319ش) هم با آنان هم داستان است. در حالىكه ساياقباى كه متأخرتر بوده (تولد ح 1312)، ماناس را با چهارصدهزار بيت عرضه كرده است. تحقيقات ميدانى براى گردآورى اين اثر آسان نبود. راتلف، در اواخر قرن سيزدهم/ نيمه دوم نوزدهم فقط حدود 500 ،12 بيت از ماناس را از زبان راويان گرد آورده است.

براى نقل و روايات ماناس دو مكتب اصلى وجود داشت : تىين شان از آنِ ساغمباى و ايسيقكول از آنِ ساياقباى. موضوع ماناس، تولد سحرآميز قهرمان، كودكى شگفتىآور وى، و كوشش او در يگانه كردن قبايل قرقيز پس از پيروزى بر خويشاوندان ذكور مدعى فرمانروايى و دشمنانش است. همچنين، شرح لشكركشيهاى او بهويژه بزرگترين لشكركشىاش به ديار چين، بازگشت فاجعهبار او از اين سفر كه به مرگ او مىانجامد، زنده شدن او و غيره. يكى از چهرههاى درخشان حماسه ماناس، برادرِ شيرى او، الممبت، چينىِ اسلامآوردهاى است كه ماناس در لشكركشى بزرگ به او اختيارات بسيار مىدهد و حسادت قرقيزها را برمىانگيزد.

ماناس در جنگهاى خود از يارى چهارپايان سحرآميز بهرهمند مىشود، و اين برپايه اعتقادات شمنى است. در اين جنگها، چهل جنگاور، كه قرقچورو خوانده مىشوند، وى را همراهى مىكنند. راتلف و اغلب نقالان ماناس در قرن چهاردهم/ بيستم براى بيشتر اين چهل تن نامهاى يكسانى ذكر كردهاند.

حماسههاى مهم قزاقها/كازاخها عبارتاند از: آلپامش باتر، اديگه باتر، ار كوكچا، ار ساين، ار تارغين، قَمْبَر باتر، قوبلاندى باتر، شورا باتر، قيز ژيبك، قوزى كورپوش، و بايان سولو (كه رومئو و ژوليت تركى بهشمار مىآيد). آيمان شولپان و اوراق باتر نيز محصول روزگارىاند كه نفوذ روسها در آسياى ميانه گسترش يافته بود.

ازبكان، علاوهبر منظومهآلپامش (رجوع کنید به سطور گذشته)، منظومه حماسى عاشقانه يوسف و احمد را دارند كه در آن با تركمنان خوارزم شريكاند (بين تركمنان با عنوان بوز اوغلان، يعنى جوان خاكسترى شهرت دارد)، و نيز حماسه داستان شيبكخان و منظومههاى عاشقانه گون توغْمِش، شيرين و شكر، و غيره.

برجسته ترين حماسه قرهقالپاقها قرق قيز (چهل دختران) است. اين داستان هرچند متأثر از ادبيات جديد است، اما قهرمان اصلى آن، گولايم، نماينده زنان جنگاور آسياى ميانه كهن است. اَلّايار (اللّهيار؟)، فرماندهِ دژِ سركوپ قرهقالپاقها، ناحيه ميوئِلى (ميوهزار) را به دختر مىبخشد و او آنجا را آباد و پررونق مىكند. پدر گولايم در جنگ با خان قلموق كشته مىشود و دختر به يارى محبوبش، ارسلان، پهلوان خوارزمى، انتقام پدر را مىگيرد.

حماسه كوراوغلى (دلاورى به نام روشن) در (جمهورى) آذربايجان، يعنى پهلوانى كه پدرى نابينا داشت، آوازهاى گسترده دارد. قزاقها و ازبكها از داستان كوراوغلى با عنوان «چهل داستان از گوراوغلى» ياد مىكنند كه رنگ و بوى حماسى ندارد.

در حماسههاى قزاق و از آن طريق در حماسههاى قرقيزى، وجهه قهرمانىِ نوغاى، همانند آخاييان يونان در آثار هومر شاخص است. بهطورى كه ماناس نيز از نسل سارى نوغاى است كه بىگمان با نوغاى تاريخى (متوفى 698/1299) كه بر تاتارهاى اردوى زرين فرمان مىراند، پيوند دارد.

تأثير مثبت اسلام بر حماسه آسياى مركزى سطحى بوده است، و در لايههاى عميق، مفاهيم شمنى همچنان در آنها رخ مىنمايد. در سدههاى اخير، حماسه تركى از زبان فارسى نيز تأثير لفظى پذيرفته و نشانهاى از آن لفظ دستان است كه در گويشهاى تركى به معناى حماسه بهكار مىرود.

امروزه حماسههاى آسياى ميانه نيز مثل حماسههاىديگر سرزمينها بررسى و پژوهش مىشوند و به چاپهاى انتقادى مىرسند.

---

منابع:


(1) C. Brockelmann, Altturkestanische Volkspoesie I, in Hirth Anniversary Volume, London 1923;
(2) iff;
(3) Manas. Kirgizskiy epos, "Velikiy Pokhod" tr. S. Lipkin, L. Pen'kovskiy, and M. Tarlovskiy, ed., U. Dzakishev, et al., Moscow 1946;
(4) C. Mullerus, Fragm. hist. Graec. IV. 1885;
(5) W. Radloff, Proben der Volkslitteratur der turkischen Stamme Sud-Siberiens, etc., St. Petersburg;
(6) A. Schiefner, Heldensagen der minussinschen Tataren. Rhythmisch bearbeitet, St. Petersburg 1859;
(7) N. U. Ulagashev, Altay Bucay. Oirotskiy narodniy epos. Novosibirsk 1941.

براى صورت كامل منابع رجوع کنید به

(8) EI2, s.v. "Hamasa. IV: Central Asia".

/ آ. ت. هاتو، تلخيص از د. اسلام /