حكیم مؤمن ، شهرت محمدمؤمنبن محمدزمان حسینى تنكابنى دیلمى (متوفى ح 1110)، پزشك و داروشناس دوره صفوى، مؤلف كتاب معروف تحفةالمؤمنین*. بهرغم معروفیت بسیار تحفةالمؤمنین، از زندگى حكیم مؤمن مطلب چندانى نمیدانیم. به نوشته خود او (ص 3)، پدر و جدش پزشكان دربار صفوى و اجدادشان نیز پزشك بودند. از شمار فراوان واژههاى دیلمى به كار رفته در تحفةالمؤمنین شاید بتوان نتیجه گرفت كه در زمان تألیف این اثر، روزگارى طولانى از مهاجرت آنها به اصفهان سپرى نشده بوده است. از میان اخلاف او نیز از تعدادى پزشك اطلاع داریم (رجوع کنید به ادامه مقاله). ریو (ج 2، ص 477)، براساس آشنایى حكیم مؤمن با آثار پزشكى و مفردات هندى، حدسزده كه وى مدتها در هند میزیسته است. درباره اینكه او طبیب مخصوص شاه سلیمان صفوى بوده است (رجوع کنید به حكیم مؤمن، مقدمه محمود نجمآبادى، ص 9) سندى در دست نیست و اینكه در كتابهاى تاریخ دوره صفوى نامى از او نیست، این احتمال را سست میكند، مضافاً كه حكیم مؤمن (ص 3)، به نوشته خودش، فقط «ملازم ركاب» شاه سلیمان بوده است. وى شیعه بوده (بغدادى، ج 2، ستون 308؛ آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 3، ص 325) و بنابر آثارش، به تصوف گرایش داشته و از تمایلات و تعصبات خشك مذهبى دور بوده است (رجوع کنید به ادامه مقاله). از برخى فرزندان و نوادگان او آثارى باقیمانده است، از جمله خرقه، كتابى درباره بیماریهاى تناسلى و قوه باه، نوشته فرزندش محمد تنكابنى، كه در برخى منابع آن را اثر مرتضى قلیخان شاملو دانستهاند، اما آقابزرگ طهرانى (1403، ج 7، ص 149ـ150؛ همو، 1372ش، ص 650) این نظر را رد كرده و مرتضى قلیخان را كه امیر بوده داراى چنین دانشى ندانسته است (نیز رجوع کنید به منزوى، 1362ـ1370ش، ج 1، ص 549). فیلسوفالدوله (ج 1، ص180ـ181)، میرزاسید احمدبن حسین شریف حسینى تنكابنى (سده سیزدهم)، حكیمباشى فتحعلیشاه، مؤلف مطلبالسئوال، رساله اسهالیه، و مترجم برءالساعه محمد بن زكریاى رازى به فارسى، را نیز از نوادگان او دانسته است؛ البته ظاهراً احمد تنكابنى، برخلاف آنچه در مطرح الانظار آمده است، نه از جانب مادر، كه از طرف پدر به حكیم مؤمن میرسد. همچنین فرزندان او، حبیباللّه مجدالاطباء و نصراللّه خان شمسالاطباء، نیز پزشك بودهاند (همان، ج 1، ص 181)، حاج میرسیدعلى نجفآبادى یا تنكابنى (متوفى 1362)، عالم دینى، نیز نسبش به حكیم مؤمن میرسد (آقابزرگ طهرانى، 1404، قسم 4، ص 1381ـ1382؛ كتابى، ج 1، ص 216).
سنگ قبرى به نام محمد مؤمن متوفى 923 را، كه در صحن مقبره ملكشاه و خواجه نظامالملك در اصفهان است، برخى بهاشتباه از آن حكیم مؤمن دانستهاند (هنرفر، ص 243؛ مهدوى، ص 315).
آثار
1) تبصرةالمؤمنین (تألیف 1086)، در رد شیوخ اسلام و ائمه جمعه و محمدطاهر شیخالاسلام قمى صاحب حكمة العارفین و دفاع از صوفیه (آقابزرگ طهرانى، 1411، ص 593؛ حائرى، ج 10، بخش 4، ص 2010ـ2012). برخى احتمال ضعیفى دادهاند كه مؤلف این كتاب محمدمؤمن طالقانى (سده یازدهم) باشد (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، 1372ش، ص 747؛ همو، 1403، ج 3، ص 325). 2)شرح داستان مرموز، شرحى فلسفى بر داستانى رمزى كه به نوشته حكیم مؤمن از هندوستان به خراسان فرستاده شده بود (حائرى، ج 10، بخش 3، ص 1198). 3) نسخه معجون معجزنما، كه احتمال داده شده است از حكیم مؤمن باشد (رجوع کنید به همان، ج10، بخش3، ص 1196). 4)معالجات طیور (منزوى، 1374ش، ج 5، ص 3918).
برخى تحفه عباسشاهى، به نام شاه عباس اول صفوى (حك : 996ـ1038)، را تألیف حكیم مؤمن دانستهاند (رجوع کنید به میرزایف و بولدیریف، ج 2، ص 808؛ منزوى، 1374ش، ج 5، ص 3343)؛ اما با توجه به تاریخ درگذشت حكیم مؤمن، قطعاً این كتاب از او نیست.
براى نسخهها و منتخبات تحفه رجوع کنید به تحفةالمؤمنین*
منابع : (1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعة الى تصانیف الشیعة، چاپ علینقى منزوى و احمد منزوى، بیروت 1403/1983؛ (2) همو، طبقات اعلام الشیعة: الروضة النضرة فى علماء الماة الحادیة عشرة، بیروت 1411/1990؛ (3) همان: الكواكب المنتشرة فى القرن الثانى بعد العشرة، چاپ علینقى منزوى، تهران 1372ش؛ (4) همان : نقباء البشر فى القرن الرابع عشر، مشهد 1404؛ (5) اسماعیل بغدادى، هدیةالعارفین، ج 2، در حاجیخلیفه، ج 6؛ (6) عبدالحسین حائرى، فهرست كتابخانه مجلس شوراى ملى، تهران، ج10، بخش 3، 1348ش، ج10، بخش 4، 1352ش؛ (7) حكیم مؤمن؛ (8) عبدالحسین فیلسوفالدوله، كتاب مطرح الانظار فى تراجم اطباء الاعصار و فلاسفة الامصار، ج 1، (تبریز) 1334، چاپ افست تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ پزشكى، طب اسلامى و مكمل، 1383ش؛ (9) محمدباقر كتابى، رجال اصفهان (در علم و عرفان و ادب و هنر)، اصفهان 1375ش ـ؛ (10) احمد منزوى، فهرست مشترك نسخههاى خطى فارسى پاكستان، اسلامآباد 1362ـ1370ش؛ (11) همو، فهرستواره كتابهاى فارسى، تهران 1374ش ـ؛ (12) مصلحالدین مهدوى، تذكرة القبور، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان 1348ش؛ (13) عبدالغنى میرزایف و آلكساندر نیكالایویچ بولدیریف، فهرست دستنویسهاى شرقى در آكادمى علوم تاجیكستان، ترجمه گلنساء یعقوبى و نرجس اكبرداریان، تهران 1376ش؛ (14) لطفاللّه هنرفر، گنجینه آثار تاریخى اصفهان، اصفهان 1344ش؛
(15) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, London 1966.