بخاری ، محمدبن مبارکشاه (یا میرک بخاری )، شمس الدین محمدبن مبارکشاه از حکمای قرن هشتم و شارح حکمة العین . آگاهی ما از او از راه همین شرح و چند اثر دیگر اوست . از آنجا که در شرح خود بر حکمة العین تألیف دبیران کاتبی قزوینی ، بیشتر حواشی قطب الدین * شیرازی بر آن کتاب را آورده و از وی با تعبیراتی چون «رَحِمَهُاللّه » (ص 434، 540) یاد کرده است ، باید کتاب را پس از وفات قطب شیرازی (710) تألیف کرده باشد. از طرفی نسخه ای از این شرح به خط یکی از شاگردان میر سیّد شریف جرجانی * موجود است که تاریخ کتابت آن 795 است (ایران . مجلس شورای ملی ، ج 5، ص 328). بنابراین ، دوران زیست و شکوفایی علمی او در قرن هشتم بوده و در طبقة شاگردان قطب شیرازی و علاّ مة حلّی قرار داشته است . احمدبن مبارکشاه از فضلای مصر که در 806 در قاهره به دنیا آمد و در 862 درگذشته (سخاوی ، ج 2، ص 65) هیچگونه نسبتی با میرک بخاری ندارد و از تاریخ ولادت و مرگ او نمی توان در این باب کمک گرفت ( رجوع کنید به بخاری ، مقدمة زاهدی ، ص 14). از محل زندگی و استادان او نیز اطلاعی نداریم .

میرک بخاری ، چنانچه در مقدمة اثر خود گفته است ، به درخواست برادران دینی که مانند خود او با علوم الهی آشنا بوده اند، شرح حکمة العین را تألیف کرد تا پیچیدگیها و دشواریهای الفاظ آن را برطرف کند (ص 23). او شرح خود را آمیخته با متن نگاشت و تمام حواشی قطب الدین شیرازی را در آن وارد کرد (ص 24)، همچنانکه در مواردی چند از شرح علاّ مة حلّی بر حکمة العین ( ایضاح المقاصد ) بهره برد و از او با عنوان «فاضل شارح » و «افضل الشارحین » یاد کرد. بعلاوه ، از آرای ابن سینا، شیخ اشراق ، ابوالبرکات بغدادی ، محمدبن زکریّای رازی ، فخرالدین رازی و نصیرالدین طوسی یاد و در تأیید مطالب خود به آنها استشهاد کرده و البته بیشترین توجه را، به تبع مصنّف ، به فخررازی داشته است .

گرایش او به نظر حکما بیش از متکلمان است و در مواضع خلاف غالباً جانب فلاسفه را رعایت می کند (برای مثال رجوع کنید به بحث مختار بودن صانع و دلایل یگانگی خدا، ص 358ـ369)؛ ولی گاهی نیز از فلاسفه فاصله می گیرد (مانند بحث عقول عشره که هم او و هم مصنف مناقشاتی بر استدلالهای ابن سینا وارد کرده اند رجوع کنید به ص 354ـ 358).

از نکات در خور تأمل این کتاب ، دیدگاه میرک بخاری دربارة شاخه های مختلف علوم است . حکمة العین شامل حکمت الهی و طبیعی است و از مباحث ریاضی فقط به اندکی از هیئت بسنده کرده است ؛ شارح دلیل این امر را ابتنای ریاضیات بر «امور موهومه و اعتبارات ذهنیه » می داند، وحال آنکه غرض اصلی از حکمت «بحث از اعیان موجودات » است . او در تأیید سخنش به نظریة شیخ اشراق در این باب استناد جسته و از ابن سینا نیز کمک می گیرد، زیرا ابن سینا آنگونه که به دو شاخة الهی و طبیعی پرداخته ریاضی را تفصیل نداده است (بخاری ، ص 29)؛ این در حالی است که ابن سینا ریاضی را دانشی می شناساند که «اندر وی تشویش و اختلاف » کمتر پیش می آید (1360 ش ، ص 71؛ همو، 1328، ص 8)، و در شفا نیز خلاصه ای از مقالات سیزدهگانة اقلیدس و دو مقالة ضمیمة آن را آورده است تا مباحثی را که در فلسفة ارسطو به آن پرداخته نشده جبران کند (قسم ریاضیّات ، ج 1، ص 4، مقدمة عبدالحمید صبره که این اختصار را «تحریر اقلیدس » می داند).

شرح حکمة العین از زمان تألیف با استقبال بسیار روبرو، و رسماً کتاب درسی شد (قطب الدین شیرازی ، مقدمة مشکوة ، بخش 1، ص 66). ازینرو بیشتر مدرّسان و استادان حکمت و کلام ، خصوصاً در حوزه های علمی شیراز و اصفهان ، حواشی و شروح بسیار برآن نگاشتند که شمارة آنها از بیست می گذرد؛ مانند حاشیة میر سیّد شریف جرجانی ، حاشیة غیاث الدین منصور دشتکی ، حاشیة خَفری به نام سوادالعین ، حاشیة میرزاجان باغِ نوی ، حاشیة میرزا رفیعا نائینی و حاشیة آقا جمال خوانساری (دربارة این حاشیه ها رجوع کنید به دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، ج 8، ش 1508، 1511، 1642، ج 10 ، ش 2787، ج 15، ش 5030 و فهرست آن ؛ سرکیس ، ج 2، ستون 1632؛ ایران . مجلس شورای ملی ، ج 5، ص 149ـ 156، ج 16، ص 302؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 6، ص 121ـ122، ج 12، ص 240، ج 24، ص 372؛ بخاری ، مقدمة زاهدی ، ص 15ـ19).

میرک بخاری بر چند کتاب دیگر نیز شرح نوشت ، بدین قرار: شرح بر هدایة الحکمة اثیرالدین ابهری ، شرح بر اَشکال التأسیس سمرقندی ، شرح بر التبصرة فی علم الهیئة بهاءالدین خرقی و شرح بر منارالانوار فی اصول الفقه حافظ الدین نَسَفی به نام مدارالفَحول (حاجی خلیفه ، ج 2، س 1825، 2029؛ علاّ مه حلّی ، مقدمة منزوی ، ص 23؛ ایران . مجلس شورای ملی ، ج 5، ص 327، 371-374؛ بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 839 ـ840، 863، ج 2، ص 264؛ نیز رجوع کنید به سرکیس ، ج 2، س 1632(

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) ابن سینا، دانش نامة علائی ، چاپ احمد خراسانی ، تهران 1360 ش ؛
(3) همو، الشفاء، الریاضیات ، ج 1، چاپ ابراهیم مدکور، چاپ افست قم 1405؛
(4) همو، منطق المشرقیین ، قاهره 1328/1910؛
(5) ایران . مجلس شورای ملی ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 5، تألیف عبدالحسین حائری ، تهران 1345 ش ، ج 16، تحریر و چاپ احمد منزوی ، تهران 1348 ش ؛
(6) محمدبن مبارکشاه بخاری ، شرح حکمة العین ، با مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی ، تهران 1353 ش ؛
(7) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون ، بیروت 1410/1990؛
(8) دانشگاه تهران . کتابخانة مرکزی ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، نگارش محمدتقی دانش پژوه ، تهران ، ج 8، 1339 ش ، ج 10، 1340 ش ، ج 15، 1345 ش ؛
(9) محمدبن عبدالرحمن سخاوی ، الضّوءُ اللّامِع ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(10) یوسف الیان سرکیس ، معجم المطبوعات العربیة والمعربة ، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛
(11) حسن بن یوسف علاّ مه حِلّی ، ایضاح المقاصد من حکمة عین القواعد ، چاپ علینقی منزوی ، تهران 1337 ش ؛
(12) محمودبن مسعود قطب الدین شیرازی ، درة التاج ، بخش 1، چاپ محمد مشکوة ، تهران 1365 ش ؛


(13) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942.

/ حسن طارمی /