حقّانى ، مدرسه، از مدارس حوزه علمیه قم، كه با هدف تغییراتى در نظام آموزشى در سالهاى پایانى دهه 1330ش تأسیس شد. چند تن از فضلا و مدرّسان حوزه علمیه قم، از جمله سیدمحمد حسینى بهشتى* (شهادت 1360ش)، سیدمحمدرضا سعیدى* (شهادت 1348 ش) و على مشكینى* (متوفى 1386ش)، در دوره مرجعیت آیت‌اللّه حاج‌آقا حسین بروجردى* (متوفى 1340ش) درصدد اصلاح نظام آموزشى حوزه برآمدند (رجوع کنید به بهشتى، 1361ش، ص 6). پیش از این نیز برخى از مدرّسان حوزه، باتوجه به تأكید و توصیه آیت‌اللّه بروجردى مبنى بر «ضرورت گزینش طلبه و نظم‌پذیرى حوزه» و برنامه‌ریزى براى جذب و تربیت افراد مستعد، تلاشهایى كرده بودند، اما این تلاشها، به عللى، از جمله پاره‌اى مخالفتها، بی‌نتیجه مانده بود (رجوع کنید به موسوى اردبیلى، ص 24؛ سلطانى طباطبائى، ص 44؛ دوانى، ج 12، ص 227ـ225). در این میان حاج‌على حقانى، از خیران قم، درصدد بود مدارسى براى خدمت به حوزه علمیه قم و رشد و ترقى طلاب احداث كند. به همین منظور زمینى خرید و بخشى از آن را به ساختمان مدرسه اختصاص داد. پس از آنكه مدرسه آماده بهره‌بردارى شد، حسین حقانى، فرزند وى، از سیدمحمد بهشتى ــ كه طرح جدیدى براى دوره‌هاى آموزشى حوزه تدوین كرده بودــ خواست كه این طرح را در مدرسه آنان اجرا كند. بهشتى این پیشنهاد را پذیرفت و فعالیت مدرسه شروع شد. چندى پس از آغاز فعالیت آن، آیت‌اللّه بروجردى از مدرسه بازدید كرد و برنامه‌هاى آن را ستود (حسین حقانى، توضیحات مورخ آبان 1387). بنیان‌گذاران مدرسه حقانى عبارت بودند از: سیدمحمد حسینی‌بهشتى، على قدوسى، عبدالرحیم ربّانی‌شیرازى، مهدى حائری‌تهرانى، سیدمرتضى جزایرى و حسین حقانى (فرزند على حقانى).

مدرسه، به‌ نام سازنده آن، به «مدرسه حقانى» معروف شد، اما نام رسمى آن طبق وقف‌نامه، «مدرسه منتظریه» (شعبان‌زاده، ص 52) و به گفته بهشتى (1380ش، ص 15) «منتظریة الشمس» بود. فعالیت مدرسه در 1339ش آغاز شد و در 1341ش برنامه رسمى آن تدوین گردید (مركز اسناد انقلاب اسلامى، آرشیو، پرونده «سیدمحمدرضا طباطبایى»، ش 12632، ص 1ـ2). آیت‌اللّه میلانى از همان ابتدا از مدرسه حمایت مالى و معنوى كرد كه تا 1357ش ادامه داشت (حسین حقانى، همان توضیحات). نخستین هیئت مدیره مدرسه عبارت بودند از: سیدمحمد حسینی‌بهشتى، على مشكینى، مهدى حائری‌تهرانى و حسین حقانى (حقانى، ص130) مدیریت مدرسه را ابتدا محمد مجتهد شبسترى و پس از دو سال محمدعلى شیخ‌زاده عهده‌دار بودند و از 1347 تا 1357ش على قدوسى (شهادت 1360ش) این سمت را به‌عهده داشت (حقانى، ص 131؛ قس طباطبایى، 1375ش، ص 25ـ26 كه مؤلف آغاز كار قدوسى را از 1345ش می‌داند). محمدتقى مصباح یزدى در اداره و برنامه‌ریزى مدرسه با بهشتى و قدوسى همكارى می‌كرد.

بهشتى (1375ش، ص 8) هدف از تأسیس مدرسه را تربیت انسانهایى معرفى كرده بود كه «محققانه و نه مقلدانه» انسان و جهان را بشناسند و طلبه «آگاه شده آگاه‌كننده» باشند (نیز رجوع کنید به شعبان‌زاده، ص 56). دیگر دلایل تأسیس این مدرسه عبارت بوده است از:رفع نابسامانیهاى حوزه، ایجاد نظم و تشكیلات، اصلاح متون درسى، نظارت بر اخلاق و انضباط طلاب، تربیت طلاب آشنا به مسائل روز (احمد جنتى، ص 5)، «اتحاد و ارتباط حوزه و دانشگاه» (مركز اسناد انقلاب اسلامى، آرشیو، پرونده «مهدى حائرى تهرانى»، ش 560، ص 6)، تدریس برخى از علوم اسلامى كه به آنها توجه كافى نمی‌شد (همو، پرونده «روح‌اللّه حسینیان»، ش 12638، ص 2ـ3)، تربیت مجتهدان آشنا به علوم جدید به‌ویژه علوم انسانى و مباحث سیاسى و حقوقى و نیز زبان انگلیسى (همو، پرونده «على فلاحیان»، ش 12636، ص 1ـ2).

طبق اساسنامه‌اى كه بهشتى تنظیم كرده بود، مدت تحصیل در مدرسه هجده سال در چهار دوره بود كه بدین‌ترتیب طى می‌شد: سه سال مقدمات (صرف و نحو و منطق و بیان تا لمعه)، پنج سال مرتبه سطح (تعلیم متون درسى شرح لمعه و فرائدالاصول، مكاسب، كفایه)، شش تا هشت سال درس خارج تا سطح عالى، و دوره تخصصى دو ساله‌اى كه شامل علوم گوناگون حوزوى مانند فقه، فلسفه، منطق و كلام می‌شد (حسین حقانى، همان توضیحات).

مدرسه حقانى از نظر شیوه گزینش طلبه نیز با مدارس حوزه علمیه قم تفاوت داشت. افزون بر امتحان ورودى و آزمون هوش، مصاحبه حضورى نیز صورت می‌گرفت. پذیرش طلبه به‌صورت مشروط انجام می‌شد، اگر فرد داوطلب تحصیل پس از سه ماه حائز شرایط لازم براى طلبگى نمی‌شد، حق ادامه تحصیل در مدرسه حقانى را نداشت (مركز اسناد انقلاب اسلامى، آرشیو، پرونده «روح‌اللّه حسینیان»، ش 12638، ص10؛ همو، پرونده «محمود مهدی‌پور»، ش 12626، ص 7).

بین مدرسه حقانى و دانشگاهها كمابیش ارتباط وجود داشت؛ برخى استادان دانشگاه در مدرسه حقانى درسهاى جدید علوم انسانى را تدریس می‌كردند و عده‌اى از طلاب مدرسه نیز هم‌زمان در دانشگاه تحصیل می‌كردند (همو، پرونده «محمود مهدی‌پور»، ش 12626، ص 25) و حتى پیش از پیروزى انقلاب اسلامى (1357ش) مدرسه حقانى حدود صد دانشجوى دانشگاه را براى آموزش به صورت نیمه‌وقت پذیرفت (شعبان‌زاده، ص 86).

اصلاح نظام آموزشى حوزه با برنامه مدون و منظم، با تأسیس مدرسه حقانى آغاز شد و شكل عملى به خود گرفت. پایه‌گذاران این مدرسه نظام آموزشى سنّتى حوزه را با نظام جدید تلفیق كردند و سبك جدیدى در نظام آموزشى حوزه بنیان نهادند. آنان ابزارها و روشهاى جدیدى در نوسازى نظام آموزشى حوزه به كار گرفتند، از جمله امتحان ورودى، مصاحبه، مراقبت از حضور به موقع استاد و طلبه، برنامه كلاسى، دفتر حضور و غیاب محصّلان و استادان، استفاده از میز و نیمكت و تخته‌سیاه، برنامه امتحانى، زنگ و دفتر نمره (رجوع کنید به همان، ص 103). از نوگراییهاى دیگر مدرسه حقانى، كه تا آن زمان در نظام آموزشى حوزه سابقه نداشت، استفاده از روزنامه، رادیو، ضبط‌صوت و رفتن به اردوهاى دسته‌جمعى بود (رجوع کنید به على جنتى، ص 81 ـ82؛ مركز اسناد انقلاب اسلامى، آرشیو، پرونده «على فلاحیان»، ش 2487، ص 16ـ17).

توجه به علوم اسلامى كه غالباً در حوزه‌ها به صورت رسمى تدریس نمی‌شد (چون علم تفسیر، علم درایه، و علم رجال)، تجدیدنظر در درسها و كتابهاى حوزه و تدریس علوم نوین، این مدرسه را از دیگر مدارس حوزه علمیه قم متمایز ساخت. برخى از كتابهاى درسى حوزه، نظیر جامع‌المقدمات، كه حاوى چندین كتاب صرفى و نحوى با سبكى دشوار و قدیمى است، حذف گردید و به‌جاى آن كتابى با عنوان صرف ساده، تألیف سیدمحمدرضا طباطبایى، از نخستین شاگردان مدرسه حقانى، تدریس شد و مبادی‌العربیه شِرتونى جانشین شرح سیوطى بر الفیه ابن‌مالك (النهجة المرضیة) گردید. در زمینه فقه و اصول دو كتاب بسیار مهم و اساسى رسائل (فرائدالاصول) و مكاسب هر دو از شیخ‌مرتضى انصارى (متوفى 1281) را على مشكینى تلخیص و تحریر كرد. كتاب لُمعه شرح آن نیز پس از حذف مباحثى كه در زمان حاضر موضوعیت نداشت دوباره تحریر گردید. برخى كتابهاى درسى چون كتاب اصول الفقه شیخ‌محمدرضا مظفّر (متوفى 1342ش) براى نخستین بار، و به جاى قوانین‌الاصول میرزاى قمى، تدریس شد و سپس تدریس آن در تمام مدارس حوزه رایج گردید (مركز اسناد انقلاب اسلامى، آرشیو، پرونده «محمد رامندى»، ش 12633، ص 5ـ6؛ همو، پرونده «روح‌اللّه حسینیان»، ش 12638، ص 7؛ همو، پرونده «محمود مهدی‌پور»، ش 12626، ص 11). از طرف دیگر، به‌جاى برخى مباحث بسیار تخصصى كه به‌ویژه در علم اصول فقه مطرح می‌شود با نظارت و مراقبت سیدمحمد بهشتى و همكارانش علوم طبیعى، دین‌شناسى و تاریخ ادیان، اقتصاد، جامعه‌شناسى، فلسفه غرب، ادبیات فارسى و زبان انگلیسى در برنامه درسى مدرسه گنجانده شد (رجوع کنید به بهشتى، 1375ش، ص 6ـ7). این علوم مقدمه‌اى براى تعمق بیشتر در «كتاب و سنّت» است و از طریق نقادى ملل و نحل غیراسلامى و شناخت جریانهاى فكرى دیگر می‌توان به یك شیوه دین‌شناسى اصیل دست یافت. بهشتى براى زبان انگلیسى اهمیت خاصى قائل بود و براى این درس شهریه ویژه‌اى تعیین كرده بود. همچنین به زبان و ادبیات فارسى نیز توجه خاص می‌شد (مركز اسناد انقلاب اسلامى، آرشیو، پرونده «على معلى»، ش 12639، ص 12ـ13؛ همو، پرونده «روح‌اللّه حسینیان»، ش 12638، ص 9). برخى از استادان غیرحوزوى و غیرروحانى مدرسه در دهه 1350ش عبارت بودند از: حسین نمازى و حسن توانایان فرد، استادان علم اقتصاد؛ خالقى، استاد جامعه‌شناسى و روان‌شناسى ؛ على شریعتمدارى، استاد علوم تربیتى (رجوع کنید به شعبان‌زاده، ص120ـ122).

پس از پیروزى انقلاب اسلامى مدرسه حقانى مدتى تعطیل شد. یكى از دلایل تعطیل مدرسه، وظایف شاگردان آن در سازماندهى و اداره امور نظام نوپاى جمهورى اسلامى بود. آیت‌اللّه على قدوسى، مدیر مدرسه، دادستان كل انقلاب گردید و در شهریور 1360 در دفتر كار خود به شهادت رسید. با شروع فعالیت مدرسه، محمدرضا طباطبایى مدیریت آن را برعهده گرفت. اما برخى تفاوت دیدگاهها در شیوه مدیریت، سبب بروز اختلاف بین مدیر و متولى مدرسه شد؛ ازاین‌رو، مسئولان جدید، مدرسه را به ساختمان دیگرى منتقل كردند و نام جدید شهیدین (شهید بهشتى و شهید قدوسى) را بر آن نهادند (حقانى، ص 131ـ133). اندكى بعد، مدرسه حقانى با تولیت حسین حقانى فعالیت خود را بار دیگر آغاز كرد.

---

منابع :
(1) علاوه بر اسناد مذكور در متن، موجود در آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامى؛
(2) محمد بهشتى، «آینده‌نگرى در حوزه‌ها»، نامه شهیدین، سال 1، پیش شماره 1 (تیر 1375)؛
(3) همو، «زندگى شهید بهشتى از زبان خودش»، كیهان (ویژه‌نامه)، ش 11614، 8 تیر 1361؛
(4) همو، «زندگینامه آیت‌اللّه شهید دكتر بهشتى»، (مصاحبه)، در بازشناسى یك اندیشه: یادنامه بیستمین سالگرد شهادت آیت‌اللّه دكتر بهشتى، تهران: بقعه، 1380ش؛
(5) احمد جنتى، «مصاحبه با آیت‌اللّه جنتى به مناسبت شهادت آیت‌اللّه قدوسى»، كیهان (ویژه‌نامه)، 13 شهریور 1362؛
(6) على جنتى، خاطرات على جنتى، تدوین سعید فخرزاده، تهران 1381ش؛
(7) حسین حقانى، «پایگاههاى جهاد و اجتهاد: مدرسه حقانى» (مصاحبه)، حوزه، سال 9، ش 4 (مهر و آبان 1371)؛
(8) على دوّانى، مفاخر اسلام، ج 12، تهران 1379ش؛
(9) محمدباقر سلطانى طباطبائى، «مصاحبه با آیةاللّه سید محمدباقر سلطانى طباطبائى»، حوزه، سال 8، ش 1 و 2 (فروردین ـ تیر 1370)؛
(10) بهمن شعبان‌زاده، تاریخ شفاهى مدرسه‌ى حقانى، تهران 1384ش؛
(11) عبدالكریم موسوى اردبیلى، «حوزه‌هاى علمیه پس از انقلاب»، حوزه، ش 5 (تیر 1363).

/ بهمن شعبان‌زاده ‌لمر /