حفظ الصحّه ، مجله، نخستین ماهنامه طبى و بهداشتى به فارسى. این ماهنامه از صفر تا شوال 1324/ فروردین تا آبان 1285، در زمان مظفرالدین شاه قاجار، در نُه شماره در تهران انتشار یافت. صاحب امتیاز آن علیاصغر نفیسى، ملقب به مؤدبالدوله (رجوع کنید به ادامه مقاله)، بود و مدیر آن آقامیرزا اسداللّه طبسى، ملقببه جلیلالاطبا. این نشریه با «مجلس حفظالصحّه»، كه پیش از انتشار آن تشكیل شده بود، ارتباطى نداشت (رجوع کنید به پروین، ج2، ص413). حق اشتراك سالیانه در تهران پانزده قران، در ولایات شانزدهقران، در روسیه چهار منات، در فرنگ ده فرانك و در هندوستان سه روپیه بود، كه در شماره سوم (ربیعالآخر 1324) بهاى آن براى هند به هفت روپیه تغییر یافت. نمیدانیم این قیمتگذارى بهاین معنا بوده كه مجله به این كشورها فرستاده میشده است یا نه. با توجه به حق اشتراك سالیانه و قیمت هر شماره سیشاهى، به نظر میرسد كه در بدو كار، انتشار ده شماره در سال را در نظر داشتهاند. تعداد صفحات مجله در 9 شماره آن از 27 تا 34 صفحه، و شماره هفتم و هشتم (شعبان و رمضان 1324) كه با هم درآمدند، 64 صفحه است. ماهنامه در قطع خشتى در مطبعه آقامیرزا علیاصغر، به دستیارى آقامیرزا حسین، چاپ سنگى میشد (رجوع کنید به ش 1 و 3، ص 1؛ ش 7 و 8، ص 64). خط نستعلیق مجله از مرتضى نجمآبادى (رجوع کنید به ش 3ـ8، ص پایانى)، در زمان خودش هم موردتحسین بود (رجوع کنید به ادب، سال 5، ش 185، 12 ربیعالاول، ص 7؛ تربیت، سال 9، ش 403، 28 ربیعالآخر، ص2142؛ قس صدرهاشمى، ج 2، ص220ـ221، كه تاریخهاى هر دو روزنامه را اشتباه داده است). ماهنامه حفظالصحّه مصور نبود.
در هر شماره این مطالب چاپ میشد: بحثهاى خاص پزشكى، مانند «پاطولوژى» (رجوع کنید به ش 1، ص 2)؛ روشهاى معالجه برخى بیماریها، از قبیل اسهال (ش 1، ص 12ـ16)، اورام رَحِم (ش 2، ص 7ـ12) و «دیابیطوسقندى» (ش 9، ص 12ـ17)؛ «نُسَخ مفیده» براى بیماریهاى رایج، چون بزرگى طحال، نواصیر و بواسیر (ش 1، ص 16ـ17)، صرع (ش 3، ص 21ـ 23)، و مقابله با كمخونى (ش 9، ص 17ـ 24)؛ «حفظالصحه عامه»، كه مقالاتى عامه فهم بودند درباره تغذیه، ضعیفى و علیلى كودكان ایرانى (ش 3، ص 23ـ 30؛ ش 4، ص 18ـ23)، دهان و دندان (ش 9، ص 24ـ30) و غیره. در شماره 9 (ص 24) از خوانندگان تقاضا شده است كه مقاله آن شماره «حفظالصحه عامه» را براى اهل خانه بخوانند یا اگر اهل خانه سواد دارند مقاله را در اختیار آنان بگذارند. در قسمت «بزرگان» طى نُه شماره به شخصیتهاى دوره باستان، چون سقراط (ش 1، ص 24؛ ش 9، ص 30)، بقراط (ش2، ص28)، افلاطون (ش 3، ص 30)، ارسطو (ش 4، ص23؛ ش 5، ص 29) و جالینوس (ش 6، ص 24)، پرداخته شده است.
از مقالات جالبتوجه آن، معرفى «انجمن فرانسوى اتحاد حفظ الصحّه مدنى» براى گسترش فضاى سبز است و توصیه به اینكه مردم در ایران هم این كار را انجام دهند (رجوع کنید به ش 9، ص 6ـ7). از ویژگیهاى مجله این است كه به ترجمه اكتفا نكرده و با توجه به وضع آن روز ایران مقالاتى تألیف شده براى شرایط خاص ایران دارد، از جمله شیوههاى ضدعفونى كردن آب براى فقرا و طبقات متوسط (رجوع کنید به ش 1، ص 19ـ21)؛ مشكل ضعف و معلولیت كودكان ایرانى (ش 3، ص 23ـ30؛ ش 4، ص 18ـ23)؛ نظر مؤدبالدوله درباره نقرس (ش 5، ص10ـ 16) و انتقاد از غیبگویى و تفأل (ش 7 و 8، ص 54ـ 56)؛ و انتقاد از شیوه غیربهداشتىِ سرتراشان در آبلهكوبى (ش 7 و 8، ص 58ـ59).
در مقالات، طبعاً اصطلاحات فرانسوى بسیارى به كار رفته است كه كوشش شده معادل فارسى ـ عربى مناسبى براى آن داده شود، مانند آلت بزّاله تنفسى دیولافوا در مقابل «آسپیراطور دیولافوا» (رجوع کنید به ش 2، ص6)، بدن صغیر در مقابل «میكرو ارگانیسم» و علمالجراثیم در مقابل «باكطریولوژى» (ش 5، ص 2ـ3). شمارههاى 7 و 8 (ص 2ـ8) و 9 (ص 2ـ7) مقالههایى درباره هواى جوّ، گازها و تغییرات آنها دارند.
در پایان شماره 9 (ص 32)، در انتهاى مقاله «مواعظ سقراط»، به ادامهدار بودن مقاله در شماره بعدى اشاره شده، كه بر این اساس قصد صاحب امتیاز تداوم انتشار مجله بوده است. آنگونه كه پس از یازده سال در مجله طب مصور نوشته شده، مؤدبالدوله كه عهدهدار مخارج انتشار مجله بوده، به دلیل «نامساعدتى همكاران» و پس از «مبلغى ضرر» به ناچار به نشر مجله پایان داده است (رجوع کنید به جهان پزشكى، سال 1، ش 6، مهر 1326، ص 38).
حفظالصحّه مؤدبالدوله را در همان زمان «اولین كتاب طبى نافع جامع... به زبان فارسى» دانستند (ادب، همانجا). دوره كامل آن در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، و كتابخانه مركزى فارس (پروین، ج 2، ص 413، پانویس 5) و دوره ناقصى از آن (6 شماره) در كتابخانه ملى ایران نگهدارى میشود.
گفتنى است كه بر صفحه عنوانِ شماره نخستِ دوره موجود در كتابخانه ملى، به دلیل نامعلومى، تاریخ 1314 چاپ شده كه اشتباه است.
به گفته برخى منابع پیش از این مجله، مجله طبى ـ بهداشتى دیگرى به نام حفظالصحّه، وابسته به «انجمن صحّیه»، كه با ماهنامه مذكور ارتباطى نداشت، در 1319 در تهران انتشار یافته بود كه اطلاعى از آن در دست نیست (رجوع کنید به براون، ص 77؛ قاسمى، ص 125، ش 376).
صاحب امتیاز مجله حفظ الصحة. علیاصغر نفیسى، فرزند مهتر علیاكبر نفیسى ملقب به ناظمالاطباء، در 1291 (= 1252ش) بهدنیا آمد. در دارالفنون، پزشكى خواند و براى ادامه تحصیل به اروپا رفت و از دانشگاه پاریس در طب داخلى فارغالتحصیل شد. در آغاز مشروطیت به ایران بازگشت و در تهران مترجم و مدرّس تشریح و طب مقدماتى گردید (روستایى، ج 2، ص 556). در نوشته برخى (از جمله ناصرالدین پروین در د. ایرانیكا، ذیل مادّه، كه شاید از صدرهاشمى ج 2، ص 221ـ222 بدانها راه یافته باشد)، وى نماینده مجلس دانسته شده، ولى در اسامى نمایندگان مجلس از آغاز مشروطیت...، از او نام برده نشده است. او در دولت سیدضیاء الدین طباطبایى (3 اسفند 1299 ـ 3 خرداد 1300) عهدهدار وزارت صحیه (و امور خیریه) شد (دولتهاى ایران، ص 114). این وزارتخانه پیش از این تاریخ وجود نداشت؛ بنابراین، او نخستین وزیر صحّیه در تاریخ ایران محسوب میشود. در 1304ش كفیل صحّیه كل مملكتى بود (روستایى، ج 2، ص 466ـ467). در 1310ش (قس روستایى، ج 2، ص :557 1313ش)، به عنوان پیشكار ولیعهد (محمدرضا پهلوى)، همراهِ او به اروپا رفت (سالنامه پارس، ص 64). وى در 1328ش در تهران درگذشت (صدرهاشمى، ج 2، ص 222).
منابع : (1) ناصرالدین پروین، تاریخ روزنامهنگارى ایرانیان و دیگر پارسینویسان، ج 2، تهران 1379ش؛ (2) حفظ الصحّه، سال 1، ش 1ـ 9 (صفرـ شوال 1324)؛ (3) دولتهاى ایران از میرزا نصراللّهخان مشیرالدوله تا میرحسین موسوى، براساس دفتر ثبت كابینههاى نخستوزیرى، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1378ش؛ (4) محسن روستایى، تاریخ طب و طبابت در ایران: از عهد قاجار تا پایان عصر رضاشاه به روایت اسناد، تهران 1382ش؛ (5) سالنامه پارس، سال 7 (1311ش)؛ (6) محمد صدرهاشمى، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان 1363ـ 1364ش؛ (7) فرید قاسمى، راهنماى مطبوعات ایران: عصر قاجار (1253ق/ 1215ش ـ 1304ش)، تهران 1372ش؛
(8) Edward Granville Browne, The press and poetry of modern Persia, Los Angeles 1983; (9) EIr., s.v. "Hefz al-Sehha" (by Nasseredin Parvin).