حَفْص‌بن سلیمان بن مغیره اسدى ، معروف به حفیص و غاضرى، مُقرى و مشهورترین راوى قرائت عاصم‌بن ابی‌النجود* (از معروف‌ترین قرّاء سبعه). در سال 90 زاده شد (ذهبى، 1404، ج 1، ص140؛ ابن‌جزرى، النشر فى القراءات العشر، ج 1، ص 156). از اهالى كوفه و پیشه‌اش بزازى بود (دانى، ص 6؛ مزّى، ج 7، ص10ـ11؛ ابن‌حجر عسقلانى، ج 2، ص 364).

شرح‌حال‌نگاران كنیه‌اش را ابوعمر ذكر كرده‌اند (رجوع کنید به همانجاها). او رَبیبِ (فرزند همسر) عاصم و در میان یاران و شاگردان عاصم از همه به قرائت او داناتر بود (ابن‌جزرى، النشر فی‌القراءات العشر، همانجا). ابن‌معین تنها روایت صحیح از قرائت عاصم را روایت حفص دانسته است كه عاصم، با واسطه ابوعبدالرحمان سُلَمى (متوفى 74 یا 75)، از على علیه‌السلام فرا گرفته بود (رجوع کنید به ابن‌ندیم، ص 31؛ ابن‌جزرى، غایةالنهایة فی‌طبقات القراء، ج 1، ص 254؛ همو، النشر فی‌القراءات‌العشر، همانجا). حفص را در علم قرائت بر ابوبكربن عیاش* (دیگر راوى قرائت عاصم ؛ متوفى 194) ترجیح داده‌اند (رجوع کنید به دانى، همانجا؛ ابن‌جزرى، غایةالنهایة فى طبقات القراء، ج 1، ص 254) و حتى او را داناترین فرد روزگارش به علم قرائت دانسته‌اند (رجوع کنید به ابن‌جزرى، غایةالنهایة فى طبقات القراء؛ همو، النشر فی‌القراءات العشر، همانجاها؛ ذهبى، 1963ـ1964، ج 1، ص 558). او در بغداد و مكه نیز به تعلیم قرائت (اِقْراء) مشغول گردید (ابن‌جزرى، غایةالنهایة فى طبقات القراء، همانجا). ابن‌جزرى (النشر فى القراءات العشر، ج 1، ص 152ـ155) سلسله راویان قرائت حفص را ــكه از دو طریقِ عبیدبن صباح (متوفى 235) و عمروبن صباح (متوفى 221) می‌باشدــ به‌تفصیل ذكر كرده است. جز این دو، ابن‌جزرى (غایةالنهایة فى طبقات القراء، ج 1، ص 254ـ255) از كسانى نام برده كه قرائت را از او روایت كرده‌اند. طوسى (ص 150، 189) او را در شمار اصحاب امام باقر و امام صادق علیهماالسلام آورده است، اما این دلیل بر تشیع اوست (شوشترى، ج 3، ص 582).

قرائت حفص تنها در یك مورد با قرائت عاصم اختلاف دارد و آن، قرائت واژه «ضعف» در آیه 54 سوره روم است كه عاصم به فتح «ض» خوانده و حفص به ضم آن؛ اما میان قرائت حفص و شعبةبن عیاش بیش از پانصد اختلاف در حركاتِ حروف گزارش شده است (ابن‌جزرى، غایةالنهایة فى طبقات القراء، ج 1، ص 254). گفتنى است كه چون قرائت حفص براساس ضوابط و اصول زبان عربى استوار است، بر قرائت ابوبكربن عیاش ترجیح داده می‌شود (رجوع کنید به یاقوت‌حموى، ج3، ص1180).

اكنون در بیشتر سرزمینهاى اسلامى قرآن را به قرائت حفص از عاصم تلاوت می‌كنند (حبش، ص 66) و غالب قرآنهاى رایج براساس این قرائت نگاشته شده است.

عبدالغنى نابلسى* در قصیده‌اى قرائت حفص‌بن سلیمان را به شعر سروده و خود او آن قصیده را شرح كرده و نام صرف العنان الى قرأة (قراءة) حفص‌بن سلیمان را بر آن نهاده است. این رساله را اغناطیوس عبده خلیفةالیسوعى تصحیح كرده و در چند شماره از مجله المشرق (1961ـ1963) به‌چاپ رسانده است.

ارزش و اعتبار حفص در دانش حدیث، برخلاف جایگاه والاى او در علم قرائت است. شرح‌حال‌نگاران عموماً با پذیرش مقام والایش در دانش قرائت، او را متروك‌الحدیث (رجوع کنید به عُقیلى، سفر1، ص 27؛ خطیب‌بغدادى، ج 9، ص 66ـ67؛ مزّى، ج 7، ص 13ـ14) و ضعیف (ابن‌عدى، ج 3، ص 268) شمرده‌اند. ابن‌حِبّان او را كسى معرفى كرده كه در سند احادیث دست می‌برده و ابن‌خراش او را كذاب و جاعل حدیث شناسانده است (رجوع کنید به حلبى، ص 154). نام او در بیشتر كتابهاى شرح‌حال راویان ضعیف آمده است (براى نمونه رجوع کنید به دارقطنى، ص 78؛ ذهبى، 1408، ج 1، ص 214). ابن‌حجر عسقلانى (همانجا) برخى از كسانى را كه او از آنان روایت كرده و نیز شمارى از راویان او را ذكر كرده است (نیز رجوع کنید به ذهبى، 1404، همانجا).

حفص‌بن‌سلیمان، بنابر قول مشهور، در سال 180 وفات یافت (همانجا؛ ابن‌جزرى، غایةالنهایة فى طبقات‌القراء، ج1، ص 255). دانى (ص 6) سال وفات او را حدود 190 ذكر كرده است.

---

منابع :
(1) ابن‌جزرى، غایةالنهایة فى طبقات‌القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره (بی‌تا.)؛
(2) همو، النشر فی‌القراءات العشر، چاپ علی‌محمد ضباع، مصر [? 1940[، چاپ افست تهران (بی‌تا.)؛
(3) ابن‌حجر عسقلانى، كتاب تهذیب‌التهذیب، چاپ صدقى جمیل عطار، بیروت 1415/ 1995؛
(4) ابن‌ عدى، الكامل فى ضعفاءالرجال، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت 1418 /1997؛
(5) ابن‌ندیم (تهران)؛
(6) محمد حبش، القراءات المتواترة و اثرها فی‌الرسم القرآنى و الاحكام الشرعیة، بیروت 1419/1999؛
(7) برهان‌الدین حلبى، الكشف‌الحثیث عَمّن رُمى بوضع‌الحدیث، چاپ صبحى سامرائى، بغداد ( 1984)؛
(8) خطیب بغدادى؛
(9) علی‌بن عمر دارقطنى، كتاب‌الضُعفاء و المتروكین، چاپ صبحى بدرى سامرائى، بیروت 1406/1986؛
(10) عثمان‌بن سعید دانى، كتاب ‌التیسیر فی‌القراءات السبع، چاپ اوتوپرتسل، استانبول 1930؛
(11) محمدبن احمد ذهبى، دیوان‌الضعفاء و المتروكین، بیروت 1408/1988؛
(12) همو، معرفةالقرّاء الكبار علی‌الطبقات و الاعصار، چاپ بشار عواد معروف، شعیب ارنؤوط، و صالح مهدى عباس، بیروت 1404/1984؛
(13) همو، میزان الاعتدال فى نقدالرجال، چاپ على محمد بجاوى، قاهره 1963ـ1964، چاپ افست بیروت (بی‌تا.) ؛
(14) شوشترى؛
(15) محمدبن حسن طوسى، رجال‌الطوسى، چاپ جواد قیومی‌اصفهانى، قم 1415؛
(16) محمدبن عمروعُقیلى، كتاب‌الضعفاءالكبیر، چاپ عبدالمعطى امین قلعجى، بیروت 1404/1984؛
(17) یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّى، تهذیب‌الكمال فى اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1422/ 2002؛
(18) یاقوت حموى، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.

/ احمد زرنگار /