حسینى سَنْبْهَلى (حسینى سَنبَلى) ، میرحسین‌دوست، متخلص به حسینى، مؤلف، تذكره‌نویس و شاعر فارسی‌گوى شبه‌قاره در قرن دوازدهم. پدرش، مولوى سید ابوطالب، و اصل وى از سَنْبهَلِ/ سَنبَل هند بود (استورى، ج 1، بخش 2، ص 833). از تاریخ تولد و وفات و نیز از ابتداى زندگى او اطلاعى در دست نیست. وى، به نوشته خودش (ص 3)، در نوزده سالگى براى تحصیل علم به شاه‌جهان‌آباد (دهلى) رفت و شاگرد شخصى به نام شیخ فضل‌اللّه شد. در آنجا مدت زیادى به فراگیرى علوم ادبى پرداخت و با ادبا و فضلاى بسیارى هم‌نشین شد تا آنجا كه در فن شعر مهارت یافت و در همانجا، بنابه درخواست دوستانش، مجموعه‌اى از احوال شعرا و ادبا و فضلا را با نام تذكره حسینى تألیف كرد. در 1173 به بَریلى رفت و تشریح نادر یا تشریح‌الحروف را درباره دستورزبان فارسى نوشت (رجوع کنید به نقوى، ص 317؛ منزوى، ج 1، ص 811ـ812). در 1203 نیز مختصر تیمورنامه یا تَمُرنامه منثور را نوشت، كه نسخه منثور كوتاه‌شده‌اى از تیمورنامه منظوم ملاعبداللّه هاتفى خرجردى*، شاعر قرن دهم، است. تیمورنامه هاتفى، به تقلید از خمسه نظامى، و در وصف و تمجید تیمور و خاندان او نوشته شده است و وقایع تاریخى آن عصر و فتوحات و تاریخ تیمورى را دربردارد. این كتاب داراى اهمیت ادبى است، ولى اهمیت تاریخى چندانى ندارد (رجوع کنید به منزوى، ج10، ص 163). تذكره حسینى، مهم‌ترین اثر او، مشتمل است بر شرح‌حال 564 تن از شعرا، فضلا، ملوك و عرفاى متقدم و معاصر مؤلف، كه از روى حرف اول نام یا تخلص آنها به شكل الفبایى ترتیب یافته است. در ابتدا شرح‌حال حضرت على علیه‌السلام آمده و پس از آن، تذكره از ابوالحسن خرقانى آغاز شده و با یوسفى طبیب خراسانى به‌پایان رسیده است. مؤلف در ذیل نام حضرت امیر علیه‌السلام بیش از بقیه به ذكر فضائل و حكایتها پرداخته و در نقل مطالب از دو منبع مناقب مرتضوى و مصابیح‌القلوب نام‌برده (رجوع کنید به ص 4، 6)، اما درباره دیگران از هیچ منبعى یاد نكرده است. همچنین به ابیاتى از دیوان منسوب به حضرت على علیه‌السلام اشاره كرده است (رجوع کنید به ص 14). شرح حال بیشتر عرفا در این تذكره به‌تفصیل آمده و حكایاتى درباره ایشان نقل شده است. مؤلف شرح‌حال مختصرى از بسیارى از شعراى متقدم تا معاصرش ذكر كرده است، عمدتآ بدون آوردن وقایع مهم زندگى، سال تولد و وفات ایشان. فقط در ذیل نام 51 نفر، سال وفاتشان را ذكر كرده است (نقوى، ص 319؛ براى نمونه رجوع کنید به حسینى سنبهلى، ص 194، 214، 253). وى افراد را باآوردن یكى دو بیت یا یك رباعى از اشعارشان معرفى نموده و لطایف و حكایات طنزآمیز و جالب‌توجهى از آنان نقل كرده است كه با عنایت به توضیح او در دیباچه (ص 3)، یكى از هدفهایش در تألیف این كتاب، گردآورى همین حكایات بوده است. او به مدح بیشتر شاعران پرداخته و همه را در فن شعر ستوده است. مؤلف، ذیل حرف ح، نمونه‌اى از اشعار خود را نیز آورده ولى آنها را درخور مقایسه با اشعار شاعران بزرگ ندانسته است (رجوع کنید به ص 111ـ112). تألیف این كتاب، بنابر مادّه تاریخ آن، در 1163 به پایان رسیده است. حسینى این تذكره را با نام و مدح شاه شرف‌الدین محمود، از عرفاى زمان خود، به پایان برده و شكر كرده كه شرف‌الدین محمود كتابش را به دیده قبول نگریسته است. از تذكره حسینى نسخه‌هاى خطى متعدد موجود است (براى آگاهى از نسخ خطى آن رجوع کنید به استورى، ج 1، بخش 2، ص 833). تذكره حسینى در 1292 در لكهنو چاپ سنگى شده است. گفتنى است كه مؤلف در شرح احوال شاعران و حتى در ضبط اشعار و دیگر اطلاعات، دقت نكرده و اشعار برخى شاعران را به نام برخى دیگر ثبت كرده است (رجوع کنید به گلچین معانى، ج 1، ص 212ـ213).

---

منابع :
(1) میرحسین‌دوست حسینى سنبهلى، تذكره حسینى، چاپ سنگى (لكهنو 1292)؛
(2) احمد گلچین معانى، تاریخ تذكره‌هاى فارسى، تهران 1363ش؛
(3) احمد منزوى، فهرست مشترك نسخه‌هاى خطى فارسى پاكستان، اسلام‌آباد 1362ـ1370ش؛
(4) علیرضا نقوى، تذكره‌نویسى در هند و پاكستان، تهران 1343ش؛


(5) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey, vol. 1. pt. 2, London, 1972.

/ هلن خوش‌چین‌گل /