حسینی حائرى ، عزالدین حسینبن مساعِد، عالم، محدّث و نسبشناس شیعى قرن نهم و دهم. از سال تولد، وفات و زندگى وى اطلاع دقیقى در دست نیست. سید محسن امین (ج 6، ص 172) بر پایه پارهاى اسناد خطى موجود در جبلعامل*، حسینبن مساعد را از اهالى عیناثا در جبلعامل دانسته كه با برادرانش، سیدعبدالحق و سیدزینالدین، به عراق رفته و در كربلا سكونت گزیده است و هر سه در همانجا فوت كردهاند. برایناساس، حسینیحائرى از فقهاى برآمده از مكتب كربلا بهشمار رفته است (رجوع کنید به طباطبایى، مقدمه محمدمهدى آصفى، ج 1، ص 94). بهنوشته آقابزرگ طهرانى (1403، ج 6، ص 150، پانویس، ج 26، ص 118)، به احتمال بسیار كتاب بَیدَرُالفلاح، كه ابراهیمبن على كَفعَمى* در تألیف كتاب البلدالامین از آن بهره برده، تألیف مساعدبن حسین، پدر حسینیحائرى، است؛ هر چند كه پیشتر، افندى اصفهانى (ج 2، ص 176) این احتمال را بعید دانسته و آقابزرگ طهرانى (1403، ج 3، ص 186) خود در این نسبت تردید كرده بود. كحّاله (ج 12، ص 223) اثرى با عنوان المراسلات را نیز به مساعد نسبت داده است.
حسینیحائرى معاصر و استاد كفعمى (متوفى 900 یا 905) بوده است (مجلسى، ج 1، ص 18؛ امین، ج 6، ص 171). كفعمى، حسینى حائرى را در حاشیه كتاب الجُنّةُ الواقیة و الجَنّةُالباقیة، معروف به المصباح، و دیگر آثار خود ستوده است. از كتاب فَرَجُ الكَرب و فَرَحُ القلب كفعمى بر میآید كه وى با حسینیحائرى مكاتباتى به نظم و نثر داشته است (رجوع کنید به افندى اصفهانى، ج 2، ص 175ـ176؛ امین، ج 6، ص 1710ـ172؛ آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 6، ص 150، پانویس). شیخ حرّ عاملى (متوفى 1104) در امل الآمل (قسم 2، ص 102) حسینی حائرى را فاضل و صالح وصف كرده است.
حسینیحائرى در نسبشناسى نیز دستى داشته است. بر طبق برخى مكتوباتش، در 917 از كربلا به سوى خراسان رفته و نَسَب ساداتى را كه در سمنان و سبزوار دیده، ضبط كرده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، 1366ش، ص 73؛ همو، 1403، ج 6، ص 150). این گزارش و نیز ثبت تاریخ 917 براى تألیف برخى آثار او (رجوع کنید به ادامه مقاله)، نشان میدهد كه او پس از این تاریخ درگذشته است. سیدشهابالدین مرعشینجفى (رجوع کنید به عمرى، مقدمه، ص 39)، بدون ذكر منبع، طول عمر او را 120 سال نوشته است.
مهمترین اثر حسینیحائرى، تُحفَةُ الابرار فى منَاقب اَبِى الائمةِ الاَطهار، درباره مناقب و فضائل حضرت على علیهالسلام است. او این اثر را در سى باب تألیف و در ابتداى كتاب تصریح كرده كه به سبب اختلاف فراوان درباره مناقب آن حضرت، به تألیف این كتاب پرداخته است. وى در این اثر از احادیث معتبر اهل سنّت نیز استفاده نموده و در فهرست منابع، حدود شصت كتاب اهل سنّت را ذكر كرده است كه شمارى از آنها امروزه در دسترس نیستند. در انتهاى كتاب، فصلى به فضائل امامان دیگر و نیز حضرت زهرا علیهمالسلام اختصاص داده است (رجوع کنید به كنتورى، ص103؛ آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 3، ص 405ـ 406، ج 6، ص 150، پانویس). به نوشته افندیاصفهانى (همانجا)، از جمله منابع حسینى در تألیف این اثر، كتابُ المَناقب ابوعَمرو (ابوعمر) زاهد (متوفى 345) و شرح نهجالبلاغه ابنعنقا متعلق به قرن هشتم، بوده است. آقابزرگ طهرانى (1403، ج 1، ص 367، ج 2، ص 68) اقتباس او را از المناقب تأیید كرده، ولى درباره اصالت كتاب دوم مناقشه كرده و احتمال داده است كه این اسم، تصحیف ابنعقایقى باشد (رجوع کنید به همان، ج 14، ص 157؛ نیز درباره مآخذ دیگر تُحفةالابرار رجوع کنید به همان، ج10، ص140، ج20، ص 168ـ169). تُحفَةُالابرار از جمله منابع بِحارالانوار علامه مجلسى بوده است (رجوع کنید به مجلسى، ج 1، ص 18)؛ هرچند مجلسى (ج 1، ص 35) گفته چون بیشتر احادیث تحفةالابرار در كتابهاى مشهورتر یافت میشود، از این كتاب بهندرت استفاده كرده است.
اثر دیگر حسینیحائرى، حاشیههاى او بر عُمدةُالطّالب فى اَنساب آل ابیطالب، اثر ابنعِنَبَه* (متوفى 828)، در نسبشناسى است. بخشى از این حاشیهها همراه با متن عمدةالطّالب در 1337ش در نجف چاپ شده است (آقابزرگطهرانى، 1403، ج 6، ص 150، 165؛ مشار، ستون 289). نسخهاى از این كتاب به خط حسینبن مساعد وجود دارد كه در 893 نوشتن متن آن و در 917 نوشتن آخرین حواشى آن به پایان رسیده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، 1366ش، همانجا؛ همو، 1403، ج 3، ص 135، ج 15، ص 338؛ ابنعنبه، مقدمه آلطالقانى، ص10ـ11).
منابع : (1) آقابزرگ طهرانى، الذریعة الى تصانیف الشیعة، چاپ علینقى منزوى و احمد منزوى، بیروت 1403/1983؛ (2) همو، طبقات اعلامالشیعة: احیاء الداثر من القرن العاشر، چاپ علینقى منزوى، تهران 1366ش؛ (3) ابنعِنَبَه، عمدة الطّالب فى انساب آل ابیطالب، چاپ محمدحسن آلطالقانى، نجف 1380/1961؛ (4) عبداللّهبن عیسیافندى اصفهانى، ریاضالعلماء و حیاضالفضلاء، چاپ احمد حسینى، قم 1401ـ؛ (5) امین؛ (6) محمدبن حسن حرّ عاملى، امل الآمل، چاپ احمد حسینى، بغداد ( 1965)، چاپ افست قم 1362ش؛ (7) علیبن محمدعلى طباطبائى، ریاضالمسائل فى بیان احكام الشرع بالدلائل، ج 1، قم 1412؛ (8) علیبن محمدعمرى، المجدى فى انساب الطالبیین، چاپ احمد مهدویدامغانى، قم 1409؛ (9) عمررضا كحاله، معجمالمؤلفین، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت (بیتا.)؛ (10) اعجاز حسینبن محمدقلى كنتورى، كشف الحجب و الأستار عن اسماء الكتب و الأسفار، قم 1409؛ (11) مجلسى؛ (12) خانبابا مشار، فهرست كتابهاى چاپى عربى، تهران 1344ش.