حسینى ، از ادوار دوازده‌گانه اصلى موسیقى كهن جهان اسلام، نام گوشه‌اى در موسیقى دستگاهى ایران و از مُدهاى* متداول در بسیارى از سرزمینهاى اسلامى.

در دسته‌بندى دورهاى دوازده‌گانه اصلى ــ كه احتمالاً صفی‌الدین ارموى* در قرن هفتم انجام داده (رجوع کنید به حسن كاشى، ص 103)ــ حسینى یكى از دوازده دور* است. صفی‌الدین در جدول دورهاى بالقوه هشتاد و چهارگانه ــ كه دورهاى دوازده‌گانه مشهور از آنها انتخاب می‌شوندــ حسینى را دور پنجاه و سوم (رجوع کنید به ص 33) و نغمه‌هاى آن را چنین آورده است : «ا ج ه ح ى یب یه یح» (ص60). عبدالقادر مراغى (متوفى 838؛ ص 239ـ240) گفته‌هاى صفی‌الدین را تأیید كرده و خود تصنیفى در مقام حسینى با مطلع «قد لَسَعَت حَیةُ الهوى كَبِدى» ساخته و آن را با ترجمه فارسی‌اش (زد مار هوا بر جگر غمناكم) ادامه داده و به شیوه ابجدى ثبت كرده است.

عبدالمؤمن‌بن صفی‌الدین در بهجت‌الروح (ص 43، 91) نیز از مقام حسینى به عنوان یكى از دوازده مقام اصلى، كه داراى دو شعبه «دوگاه» و «محیر» است، نام برده است كه این نكته را در رساله نسیم طرب (قرن‌دهم) نیز می‌توان‌دید (رجوع کنید به نسیمى،ص74).

در بهجت‌الروح (ص 81ـ 85) آمده كه حسینى از مقامهایى است كه براى شفاى بیماران مفید است و میل به استغفار و توبه را نیز در انسان برمی‌انگیزد. مؤلف بهجت‌الروح همچنین اجراى مقام حسینى را نزد پادشاهان توصیه كرده و گفته فصل بهار و نیز هنگام طلوع آفتاب، اوقات مناسب اجراى این مقام است. بر پایه این مطالب، احتمالا حسینى از مقامهاى مناسب نشاط و سرور بوده، چنان‌كه در بهجت‌الروح (ص 89) تلویحاً به این موضوع اشاره شده است. كلام تصنیفى با مطلع «سوى من آن سرو ناز با قد و قامت رسید» كه در بهجت‌الروح (ص 71) آمده، نیز می‌تواند مؤید این موضوع باشد.

حسینى علاوه بر نام یك دور (با هشت نغمه)، نام یك ذی‌الخمس (با پنج نغمه) از ذی‌الخمسهاى دوازده‌گانه نیز بوده كه نغمه‌هاى این ذی‌الخمس همان پنج نغمه بخشِ زیرتر دور حسینى (ح ى یب یه یح) است (رجوع کنید به بنائى، ص 34).

در موسیقى دستگاهى ایران، حسینى از مهم‌ترین گوشه‌هاى دستگاه شور و اوج این دستگاه است (كریمى، كتاب 1، ص 89) و به سبب سیر نغمگى آن كاملاً از درآمد شور متمایز می‌شود. گوشه حسینى، با حفظ مشخصاتى كه در دستگاه شور دارد، در دستگاه نوا نیز اجرا شده است (رجوع کنید به فرهت، ص 61).

در جهان اسلام، حسینى یكى از مقامهاى متداول است، از جمله یكى از 52 مقام در مصر (رجوع کنید به «المقامات المستعملة فى مصر»، ص 233مكرر) و از مقامهاى متداول در تركیه است (حلو، ص 134). در میان مقامهاى تركیه نام مقامِ حسینى عشیران نیز دیده می‌شود (همان، ص 135).

در عراق، حسینى یكى از فروع مقامِ البیات است (صالح مهدى، ص 54). در طبع (مقام)هاى هجده‌گانه تونسى نام حسینى نیامده است، اما طبعهاى حسین و حسین اصل را در این میان می‌توان دید (رجوع کنید به «المقامات المستعملة فى المغرب»، ص 255ـ256مكرر).

---

منابع :
(1) كمال‌الدین‌بن محمد بنائى، رساله در موسیقى، چاپ عكسى از نسخه خطى مورخ سال 888 ه . ق. به خط مؤلف، موجود در كتابخانه شخصى یوسف نیرى، تهران 1368ش؛
(2) حسن كاشى، كنزل‌التحف، در سه رساله فارسى در موسیقى، چاپ تقى بینش، تهران: مركز نشر دانشگاهى، 1371ش؛
(3) سلیم حلو، تاریخ الموسیقى الشرقیة، بیروت 1428/ 2007؛
(4) صالح مهدى، الموسیقى العربیة: مقامات و دراسات (صور و تمارین موسیقیة)، بیروت 1993؛
(5) عبدالمؤمن‌بن یوسف صفی‌الدین ارموى، كتاب الادوار فى الموسیقى، ترجمه فارسى به انضمام متن عربى آن، از مترجمى ناشناخته، چاپ آریو رستمى، تهران 1380ش؛
(6) عبدالمؤمن‌بن صفی‌الدین، رساله موسیقى بهجت‌الروح، با مقابله و مقدمه و تعلیقات یاسنت‌لویى رابینو، تهران 1346ش؛
(7) هرمز فرهت، دستگاه در موسیقى ایرانى، ترجمه مهدى پورمحمد، تهران 1380ش؛
(8) محمود كریمى، ردیف آوازى موسیقى سنتى ایران به روایت محمود كریمى، (آوانویس): محمدتقى مسعودیه، كتاب 1، تهران 1376ش؛
(9) عبدالقادربن غیبى مراغى، جامع‌الالحان، چاپ تقى بینش، تهران 1366ش؛
(10) «المقامات المستعملة فى المغرب و بخاصة فى تونس»، در كتاب مؤتمر الموسیقى العربیة، قاهره 1350/ 1932، قاهره: وزارة المعارف العمومیة، 1352/1933؛
(11) «المقامات المستعملة فى مصر و تحلیلها الى اجناس»، مقدمة من معهد الموسیقى الشرقى، در همان؛
(12) نسیمى، نسیم طرب، چاپ امیرحسین پورجوادى، تهران 1385ش.

/ بابك خضرائى /