حسن‌بيگ‌زاده ، احمد(پاشا)، دولتمرد و مورخ عثمانى قرن دهم و يازدهم. پدرش، كوچك‌حسن‌بيگ، در دوره صدارت خادم مسيح‌پاشا (ذيحجه 993 ـ ربيع‌الآخر 994) رئيس‌الكتّاب*و وزير خارجه بود (دانشمند، ج 3، ص 112؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه). درباره تاريخ تولد و زادگاه حسن‌بيگ‌زاده اطلاعى در دست نيست. وى ظاهراً پس از فراغت از تحصيل، به سبب عيالوارى و كمى درآمد، صنف علميه را ترك گفت و در واپسين سالهاى قرن دهم، مانند پدرش وارد صنف قلميه (رجوع کنید به پاكالين، ذيل "Kalemiyye") شد و دوران خدمت دولتی اش به احتمال بسيار تا اواخر عمرش ادامه يافت (رجوع کنید به بابينگر، ص 192؛ د.ا.د.ترك، ذيل مادّه). وى در بيشتر مناصب سلسله مراتب صنف قلميه، از كاتبى گرفته تا تذكره‌جى، باش‌تذكره‌جى و مراتب بالاى آن چون دفتردارى خدمت كرد. در بسيارى از لشكركشيها در شبه‌جزيره بالكان و مجارستان و نيز در لشكركشى سلطان مراد چهارم در 1044 به ايروان (درباره اين لشكركشى رجوع کنید به صولاق‌زاده محمد همدمى، ص 753ـ763) شركت داشت و مدتى هم بيگلربيگى كفه (در كريمه) و قره‌مان (در آناطولى) بود (رجوع کنید به نعيما، ج 1، ص 214، ج 2، ص 71؛ ثريا، ج 4، ص 795؛ هامرـ پورگشتال، ج 4، ص 287، 327، 329، 350ـ 351، 366؛ د. اسلام، همانجا). عنوان پاشا* هم بی گمان به مناسبت داشتن چنان مناصب عاليه‌اى به او داده شده است. وى در 1046 درگذشت (حاجی خليفه، ج 1، ستون 285؛ اوزون چارشيلى، ج 3، بخش 2، ص 499؛ قس بروسه‌لى، ج 3، ص 46، كه وفات وى را 1035 نوشته است).

حسن بيگ‌زاده مؤلف چند اثر است كه از آن ميان تواريخ آل‌عثمان(رجوع کنید به بانارلى، ج 2، ص 696؛ د. ا. ترك، ذيل مادّه) يا تاريخ آل‌عثمان (رجوع کنید به حاجی خليفه، همانجا؛ بابينگر، ص 192) اهميت بيشترى دارد و مايه اصلى شهرت وى شده است. اين اثر ــ كه به نام مؤلفش، به تاريخ حسن بيگ‌زاده معروف شده ــ مشتمل است بر دو جلد. جلد اول آن خلاصه‌اى از تاج‌التواريخ خواجه سعدالدين افندى* است (بروسه‌لى؛ بابينگر، همانجاها) و دو سوم كتاب را دربرمی گيرد. جلد دوم، ذيل تاج‌التواريخ است و ارزش بسيارى دارد (بروسه‌لى؛ د. اسلام، همانجاها) و خود به دو بخش تقسيم می شود. مؤلف، بخش اول آن، يعنى دوره سلطنت سليمان قانونى (926ـ974)، سليم دوم (974ـ 982) و مراد سوم (982ـ1003)، را با استفاده از منابع و اسناد تاريخى و شنيده‌هاى خود، به‌ ويژه از پدرش، تأليف كرده است، ليكن بخش آخر آن را كه دربردارنده حوادث سالهاى 1003 تا 1049 يعنى دوره سلطنت محمد سوم، احمد اول، مصطفى اول، عثمان دوم و مراد چهارم است، براساس مشاهدات و اطلاعات شخصى خود نوشته است (د.ا.د.ترك، همانجا). اين بخش، به سبب مقامات و مأموريتهاى مصنف در طى 35 سال خدمات دولتى، شامل اطلاعات دست اول است (اوزون چارشيلى، همانجا). وى حوادث تاريخى ادوار موردبحث را به ترتيب تاريخ وقوع آنها تدوين كرده و گاهى علل و نتايج آنها را نيز توضيح داده است. ضمناً كارهاى خير هر پادشاه و شرح حال شاهزادگان، وزرا، علما و مشايخ زمان هر كدام از آنها را هم به اختصار نوشته است. تأليف تاريخ حسن‌بيگ‌زاده پيش از محرّم 1038 شروع شد و حدود يك سال بعد پايان يافت. بعد از آن هم بارها تجديد تأليف شد كه ششمين (آخرين) آنها در فاصله ربيع‌الاول و رجب 1045 صورت گرفت (د. ا. د. ترك، همانجا). مورخان بعدى، همچون پِچَوى*، حاجی خليفه*، نعيما* و صولاق‌زاده*، از بخش آخر اين كتاب به مثابه منبعى دست اول استفاده كرده‌اند (بانارلى، ج 2، ص 696ـ697؛
بابينگر؛
د. اسلام، همانجاها). به نظر طوغان (ص 209)، صولاق‌زاده محمد همدمى مطالب مربوط به پس از دوره سليمان قانونى را از تاريخ حسن بيگ‌زاده گرفته و گاهى حتى حوادث را از زبان حسن بيگ‌زاده، البته بدون ذكر نام، چنان كلمه به كلمه نقل كرده كه گويى آنها را به چشم خود ديده است (براى نمونه رجوع کنید به صولاق‌زاده، ص 610، 635، 656؛
نيز رجوع کنید به د. اسلام، همانجا). نعيما نيز گاه عيناً چنان كرده است (براى نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 309؛
نيز رجوع کنید به د. اسلام، همانجا). نسخه‌هاى متعددى از تاريخ يا تواريخ آل‌عثمان باقى است (رجوع کنید به د. اسلام، همانجا). اين كتاب با عنوان حسن بی زاده تاريخى، در سه مجلد ( 1188صفحه)، به كوشش شوقى نزيهى آيكوت، در 1383ش/ 2004 در آنكارا به چاپ رسيد.

اصول‌الحِكَم فى نظام‌العالَم، اثر ديگرى از حسن بيگ‌زاده است، كه مجموعه‌ای از پندها و قواعد راجع‌ به حكومت‌ و سياست است. اين اثر تلخيص و اقتباسى است از روضةالاخبار (يا روض‌الاخبار يا روض‌الاخيار)، اثر محيی الدين محمدبن خطيب قاسم (متوفى 940)، كه خود محيی الدين آن را براساس ربيع الابرار زمخشرى (متوفى 538) تأليف كرده است. اصول‌الحكم به گوزلجه علی پاشا (چَلَبى علی پاشا، چلبى استانكويلى)، وزيراعظم (1029ـ1030)، اهدا شده است (بروسه ‌لى، ج 2، ص17، ج3، ص46؛
د.اسلام، همانجا؛
نيز رجوع کنید به اوزون چارشيلى، ج 3، بخش 2، ص 373ـ374). اين اثر دربردارنده حسب‌حالى منظوم از زندگى حسن‌بيگ‌زاده است (اوزقريملى، ج 1، ص 642؛
>دايرةالمعارف زبان و ادبيات تركى<، ذيل مادّه).

مجموعه، كه گردآورنده‌اش ناشناس است، چند نوشته حسن‌بيگ‌زاده را دربردارد، از جمله متن يك وقفيه، حدود بيست منشآت، چهار منظومه و سه فتح‌نامه قنيژه/ قانيجه (د.ا.د.ترك، همانجا). هامر ـ پورگشتال (ج 4، ص 296) تصريح كرده است كه حسن بيگ‌زاده فتح‌نامه قنيژه را پس از تصرف قنيژه به دست نيروهاى تحت فرمان دامادْ ابراهيم‌پاشا در ربيع‌الآخر 1009، نوشته است. از اصول‌الحكم و مجموعه، چند نسخه خطى باقى است (رجوع کنید به د. اسلام، همانجا).

---

منابع :
(1) محمدطاهر بروسه‌لى، عثمانلى مؤلفلرى، استانبول 1333ـ 1342؛
(2) محمد ثريا، سجل عثمانى، استانبول 1308ـ 1315/ 1890ـ 1897، چاپ افست انگلستان 1971؛
(3) حاجی خليفه؛
(4) صولاق‌زاده محمد همدمى، صولاق‌زاده تاريخى، استانبول 1297؛
(5) مصطفى نعيما، تاريخ نعيما، (استانبول) 1281ـ1283؛


(6) Franz Babinger, Osmanli tarih Yazarlari ve eserleri, tr. Coskun Ucok, Ankara 1982;
(7) Nihad Sami Banarli, Resimli Turk edebiyati tarihi, Istanbul 1971-1979;
(8) Ismail Hami Danismend, Izahli Osmanli tarihi kronolojisi, Istanbul 1971-1972;
(9) EI2, s.v. "Hasan Bey-Zade" (by J. H. Mordtmann-[V. L. Menage]);
(10) Joseph von Hammer- Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches, Graz 1963;
(11) IA. s.v. "Hasan-beyzade" (by Orhan F. Koprulu);
(12) Atilla Ozkirimli, Turk edebiyati tarihi, Ankara 2004;
(13) Mehmet Zeki Pakalin, Osmanli tarih deyimleri ve terimleri sozlugu, Istanbul 1971-1972;
(14) Ahmed Zeki Velidi Togan, Tarihte usul, Istanbul 1969;
(15) Turk dili ve edebiyati ansiklopedisi, Istanbul: Dergah Yayinlari, 1976-1998, s.v. "Hasanbeyzade Ahmed Pasa";
(16) TDVIA, s.v. "Hasanbeyzade Ahmed Pasa" (by Nezihi Aykut);
(17) Ismail Hakki Uzuncarsili, Osmanli tarihi, vol.3, pt.2, Ankara 2003.

/ رحيم رئيس‌نيا /