حسنبن سُفيان نَسَوى ، محدّث و فقيه خراسانى در قرن سوم. اصل او از روستاى بالوز در سه فرسخى نسا، از شهرهاى خراسان، بود (ابنعساكر،ج 13، ص 105؛ ابننقطه، ص 231) و ازاينرو وى را نسوى يا نسايى و بالوزى خواندهاند (رجوع کنید به ابنابی حاتم، ج 3، ص 16؛ سمعانى، ج 1، ص270). كنيهاش ابوالعباس بود كه استادش، ابوالحسن علی بن حجر سعدى (متوفى 244)، آن را به وى داد (سمعانى، همانجا؛ ابنعساكر، ج 13، ص 101). تاريخ ولادت او مشخص نيست. چون سمعانى (همانجا؛ نيز رجوع کنید به زركلى، ج 2، ص 192) وفات وى را در 303 در نود و چند سالگى ذكر كرده، خطاى ذهبى (1403، ج 14، ص 157)، كه تولد او را در سال دويست و هشتاد و اندى دانسته است، روشن میشود.
نسوی براى كسبعلم سفرهاى زيادی كرد و از بسيارى حديث شنيد و روايت كرد، از جمله در مرو از اسحاقبن راهويه، در بلخ از قتيبةبن سعيد، در بغداد از احمدبن حنبل و يحيی بن مَعين، در بصره از ابراهيمبن حجاج سامى، در كوفه از ابوبكربن ابی شَيْبَه عَبْسى، در مكه از ابراهيمبن منذر خَرامى، در مدينه از ابومُصعب احمدبن ابی بكر زهرى، در مصر از حرملةبن يحيى تُجيبى*، و در دمشق از ابووليد هشامبنعمار سلمى (ابنابی حاتم؛ سمعانى؛ ابنعساكر، همانجاها؛ ابننقطه، ص230ـ 231). وى حافظ و محدّث و راوى آثار و مصنفات محدّثان پيش از خود در خراسان بود. مصنفات عبداللّهبن مبارك را از حبانبن موسى، مُوَطّأ مالك را از حرملةبن يحيى، امهات آثار كوفه را از ابی بكربن ابیشيبه، سنن را از مسيببن واضح، تفسير را از محمدبن ابی بكر مقدمى و بيشتر مسند ابنراهويه را روايت میكرد و بسيارى براى شنيدن حديث و آموختن فقه از وى، به سويش سفر میكردند (سمعانى، همانجا؛ ابنعديم، ج 5، ص 2367).
برخى از شاگردان وى عبارت بودند از: ابوبكر محمدبن اسحاقبن خزيمه، كه از اقران او بود؛ ابوحاتم محمدبن حبّان بستى؛ ابوبكر احمدبن ابراهيم اسماعيلى؛ ابواحمدعبداللّهبن عدى جرجانى؛ ابوبكر محمدبن حسن نقاش؛ ابوبكرعبداللّهبن محمدبن مسلم اسفرائينى؛ ابوعبداللّه محمدبن يعقوب شيبانى (سمعانى، همانجا؛ ابنعساكر، ج 13، ص 99ـ100؛ ابننقطه، ص 232؛ ابنعديم، ج 5، ص 2364ـ2365؛ ذهبى، 1376ـ 1377، ج 3، ص 895).
ابنابی حاتِم (همانجا)، حاكم نيشابورى (رجوع کنید به ابنعساكر، ج 13، ص 105)، ابنحِبّان (ج 8، ص 171) و ذهبى (1963ـ 1964، ج 1، ص 492) او را توثيق كرده و دانش و ديندارى او را ستودهاند، هرچند ابوعمرو حِيَرى نقل حديث وى را براى كسب روزى دانسته است (همو، 1376ـ1377، ج 2، ص 708). درباره ضبط وى گفتهاند كه در نود سالگى برخى حفاظ او را به قلب در اسانيد احاديث آزمودند و او آنها را اصلاح كرد (رجوع کنید به ابنعساكر، ج13، ص 102؛ ابنجوزى، ج 6، ص 135؛ ابننقطه، همانجا). وى در اواخر عمر در زادگاه خود سكنا گزيد و در همانجا از دنيا رفت. مقبره وى در آنجا زيارتگاه بوده است (سمعانى، همانجا؛ ياقوت حموى، ذيل «بالوز»).
مسندهاى سهگانه (المسندالكبير، الجامع و المعجم) به وى منسوباند (سمعانى، همانجا؛ ابنعساكر، ج 13، ص 105؛ ابننقطه، ص 231) كه ظاهرآ از هيچ يك اثرى در دست نيست؛ البته ابنحجر عسقلانى (1407، ج 1، ص 4) بخشهايى از آنها را در دست داشته و در كتاب الاصابة فى تمييز الصحابة (براى نمونه رجوع کنید به ج 1، ص200، ج 2، ص 92، 96، ج 4، ص 139)، از مطالب آنها بسيار بهره گرفته است. حسنبن سفيان كتابى به نام اربعين، در 27 باب در فقه و اخلاق، دارد كه از طريق ابنصلاح (متوفى 643) روايت شده و با تحقيق محمدبن ناصر عجمى در 1414 در بيروت به چاپ رسيده است. همچنين پارههايى از مسند منسوب به ابنمبارك به روايت وى در كتابخانه ظاهريه دمشق موجود است (البانى، ص 103ـ104).
منابع : (1) ابنابی حاتم، كتاب الجرح و التعديل، حيدرآباد، دكن 1371ـ 1373/ 1952ـ 1953، چاپ افست بيروت (بی تا.)؛ (2) ابنجوزى، المنتظم فى تاريخ الملوك و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بيروت 1412/1992؛ (3) ابنحبان، كتاب الثقات، حيدرآباد ، دكن 1393ـ1403/ 1973ـ1983، چاپ افست بيروت (بی تا.)؛ (4) ابنحجر عسقلانى، كتاب الاصابة فى تمييز الصحابة، مصر 1328، چاپ افست بيروت (بی تا.)؛ (5) همو، المطالب العالية بزوائد المسانيد الثمانية، چاپ حبيبالرحمان اعظيمى، بيروت 1407/1987؛ (6) ابنعديم، بغية الطلب فى تاريخ حلب، چاپ سهيل زكار، بيروت [?1408/ 1988[؛ (7) ابنعساكر، تاريخ مدينة دمشق، چاپ على شيرى، بيروت 1415ـ 1421/ 1995ـ 2001؛ (8) ابننقطه، التقييد لمعرفة رواة السنن و المسانيد، چاپ كمال يوسف حوت، بيروت 1408/1988؛ (9) محمد ناصرالدين البانى، فهرس مخطوطات دارالكتب الظاهرية: المنتخب من مخطوطات الحديث، دمشق 1390/1970؛ (10) محمدبن احمد ذهبى، تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بيروت 1424/ 2003؛ (11) همو، سير اعلام النبلاء، ج 14، چاپ شعيب ارنؤوط و اكرم بوشى، بيروت 1403/ 1983؛ (12) همو، كتاب تذكرةالحفاظ، حيدرآباد، دكن 1376ـ 1377/ 1956ـ1958، چاپ افست بيروت (بی تا.)؛ (13) همو، ميزان الاعتدال فى نقدالرجال، چاپ علی محمد بجاوى، قاهره 1963ـ1964، چاپ افست بيروت (بی تا.)؛ (14) خيرالدين زركلى، الاعلام، بيروت 1999؛ (15) سمعانى؛ (16) ياقوت حموى.