حسن‌بدرالدین پاشا ، معروف به بدری‌پاشا، نمایشنامه‌نویس، مترجم، شاعر و نظامى عثمانى. وى در 1266 در شهر سماو، واقع در شهرستان كوتاهیه، به دنیا آمد (>دایرةالمعارف ادیبان دنیای‌ترك <؛ اوزقریملى، ذیل"Bedri Pasa"). در كودكى همراه پدرش، كه از «امراى عسكریه» و مأمور خدمت در شام بود، به آن سرزمین رفت و تحصیلات متوسطه خود را در آنجا گذراند (بروسه‌لى، ج 2، ص 109ـ 110). هم‌زمان زبان عربى را در جامع اموى از عطارزاده عمر افندى و زبان فارسى را از شیخ عبدالرسول افندى فراگرفت و پس از به پایان رساندن دوره حربیه (مدرسه عالى نظامى) (>دایرةالمعارف ادیبان دنیای‌ترك <، همانجا)،

در اركان حرب (ستاد) به كار مشغول شد و در 1289، با درجه یوزباشىِ (سروان) ستاد، در «خاصه اردوسى» (لشكر ویژه) به خدمت پرداخت. در همان زمان، با ترجمه كتابهاى درسىِ نوشته كارشناسان بلژیكى كه به استخدام ارتش درآمده بودند، به معلمى حربیه منصوب گردید

( د. ترك، ذیل "Bedri Pasa"؛ میدان لاروس، ذیل مادّه). وى مراتب نظامى را تا درجه سرهنگى طى كرد (>دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك<، همانجا). سبب اصلى ارتقاى درجه نظامی‌اش، ظاهراً همكارى با سلیمان‌پاشا در سرنگون كردن سلطان عبدالعزیز و به سلطنت رساندن مراد پنجم بود (رجوع کنید به كارال، ج 7، ص 109؛ ماردین، ص 125؛ رئیس‌نیا، ج 3، ص 174 به بعد).

پس از به سلطنت رسیدن عبدالحمید دوم در 1293، حسن بدرالدین‌پاشا درجات نظامى خود را از دست داد و مجموعاًآ چهارده سال به بغداد و پس از آن به سوریه و فلسطین تبعید شد (رجوع کنید به بانارلى، ج 2، ص 1070ـ1071؛ ماردین، ص 241). او براى گذران زندگى، در سوریه به تدریس خصوصى و وكالت دعاوى پرداخت. پس از اعلان مشروطیت در 23 جمادی‌الآخره 1326، درجات نظامى وى را پس دادند و افزون بر آن، او به درجه میرلِوایى (سرتیپى) ارتقا داده شد و با درجه فَریقى (سپهبدى) به فرماندارى و فرماندهى اشقودره منصوب گردید، لیكن مدتى بعد، به‌علت بیمارى، استعفا كرد و به استانبول برگشت و در 1332 درگذشت (>دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك <؛ میدان‌لاروس، همانجاها).

حسن بدرالدین‌پاشا دو كتاب درسى از زبان فرانسه ترجمه كرد كه عبارت بودند از علم احوال السماء ـ قوزموغرافیا و كتابى در موضوع تیراندازى (بروسه‌لى، ج 2، ص 110). وى در زمینه نگارش و ترجمه آثار نمایشى نیز فعال بود (رجوع کنید به ادامه مقاله).

با توجه تحصیل‌كردگان عثمانى به تئاتر جدید، كه از پیش از دوره تنظیمات* آغاز شده بود، روشنفكران بسیارى به نمایشنامه‌نویسى پرداختند، از جمله حسن بدرالدین‌پاشا و دوستش محمد رفعت مناسترلى* (قراعلی‌اوغلو، ج 2، ص 89ـ90؛ بورجو، ص 503)، كه آثار نمایشى بسیارى به وجود آوردند و سهم عمده‌اى در شناساندن تئاتر غربى داشتند (رجوع کنید به تان‌پینار، ص 248؛ موتلوآى، ص 151؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله). آن دو ابتدا جدا از هم كار می‌كردند، سپس به همكارى پرداختند و آثار نمایشى مشتركى پدید آوردند.

آثار نمایشى حسن بدرالدین عبارت‌اند از: نمایشنامه تراژیك اسقاط جنین، و بِرگونْلُك اقبال (اقبال یك روزه)، كه اقتباس از یك اثر غربى است. هر دو نمایشنامه در 1290 نوشته شده، اما انتشار نیافته‌اند (بروسه‌لى؛ اوزقریملى، همانجاها؛ آق‌یوز، ص 66). دو اپراى فارتونیو و اورفهاثر اوفنباخ (متوفى 1298/1880)، و اپراهاى ژیروفله و مادام آرشیدوك را نیز به تركى برگردانده است. اثرى به نام سراَنجامْلى وصیت یاخود دفینه (وصیت پرماجرا یا دفینه) نیز از ترجمه‌هاى اوست (بروسه‌لى، همانجا؛ قراعلی‌اوغلو، ج 2، ص 90؛ اوزقریملى، همانجا؛ >دایرةالمعارف ادیبان دنیاى ترك <، همانجا؛ >دایرةالمعارف زبان و ادبیات تركى <، ذیل "(Manastirli) "Rifat Mehmed).

آثار نمایشى تألیفى و ترجمه‌اى مشترك حسن‌بدرالدین و رفعت مناسترلى غالباً در مجموعه تماشا ــ كه انتشار آن از 1292 آغاز شدــ به‌چاپ رسیده است (براى فهرست تفصیلى آنها رجوع کنید به >دایرةالمعارف زبان و ادبیات تركى<؛ اوزقریملى، همانجاها).

حسن بدرالدین‌پاشا شعر نیز می‌سرود و در انشادِ شعر «سریع‌الطبع» بود (بروسه‌لى، ج 2، ص 110). مخمّسى كه آن را براساس غزلى از غازی‌گِراى دوم (خان‌كریمه، متوفى 1016) سروده، مشهور است (رجوع کنید به بروسه‌لى، همانجا). بروسه‌لى (همانجا) سه بند از آن را نقل كرده است.

---

منابع :
(1) محمدطاهر بروسه‌لى، عثمانلى مؤلفلرى، استانبول 1333ـ 1342؛
(2) رحیم رئیس‌نیا، ایران و عثمانى در آستانه قرن بیستم، تبریز 1374ش؛


(3) Kenan Akyuz, Modern Turk edebiyatinin ana cizgileri, Ankara 1995;
(4) Nihad Sami Banarli, Resimli Turk edebiyati tarihi, Istanbul 1971-1979;
(5) Ebru Burcu "Yenilesme donemi Turk tiyatrosu ve Ahmet Vefik Pasa", in Turkler, ed. Hasan Celal Guzel, Kemal Cicek, and Salim Koca, vol.15, Ankara: Yeni Turkiye Yayinlari, 2002;
(6) Seyit Kemal Karaalioglu, Turk edebiyati tarihi, vol.2, Istanbul 1982;
(7) Enver Ziya Karal, Osmanli tarihi, vol.7, Ankara 2003;
(8) Serif Mardin, Yeni Osmanli dusucesinin dogusu, Istanbul 2003;
(9) Meydan Larousse: buyuk lugat ve ansiklopedi, Istanbul: Meydan Yayinevi, 1990-1991;
(10) Rauf Mutluay, 100 soruda Tanzimat ve Servetifunun edebiyati, Istanbul 1988;
(11) Atilla Ozkirimli, Turk edebiyati tarihi, Ankara 2004;
(12) Ahmed Hamdi Tanpinar, 19 uncu asir Turk edebiyati tarihi, Istanbul 2003;
(13) TA, s.v. "Bedri Pasa";
(14) Turk dili ve edebiyati ansiklopedisi, Istanbul: Dergah Yayinlari, 1976-1998;
(15) Turk dunyasi edebiyatcilari ansiklopedisi, Ankara: Ataturk Kultur Merkezi, 2002- , s.v. "Bedri Pasa" (by M. Cunbur).

/ رحیم رئیس‌نیا /