حسنآغا ، فرمانرواى الجزیره، جانشین خیرالدینپاشا بارباروس. حسنآغا در اصل اهل جزیره ساردینى بود. وى در كودكى به اسارت دریازنهاى الجزایر درآمد و بههنگام تقسیم غنایم، سهم خیرالدینپاشا بارباروس*، دریاسالار معروف تركها، شد (ایلتر، ص 154؛ لین ـ پول، ص 112؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). بارباروس او را به فرزندى پذیرفت و، مانند دیگر فرزندانش، به او آموزش داد (ایلتر؛ د. اسلام، همانجاها). حسنآغا وظایفش را به بهترین وجه ممكن و با درایت به سرانجام میرساند (ایلتر، همانجا)، ازاینرو بارباروس هنگامى كه براى تصدى سِمَت جدید نظامیاش از الجزیره به استانبول رفت، او را جانشین خود كرد (اوزون چارشیلى، ج 2، ص 371؛ جیلالى، ج 3، ص 56؛ ایلتر؛ د. اسلام، همانجاها).
حسنآغا ــ كه در برخى منابع به محمدحسنآغا معروف است (رجوع کنید به جیلالى، همانجا؛ مدنى، ص 317) و بعضاً او را خادمْحسنآقا (رجوع کنید به اوزون چارشیلى، همانجا) ذكر كردهاندــ به كیاست و شجاعت و درایت سیاسى مشهور بود (جیلالى، همانجا).
در 948/1541، چارلز پنجم، پادشاه اسپانیا، سپاهى متشكل از مردم كشورهاى اروپایى و 1100 جنگجو از كشیشان مقیم مالت را، به فرماندهى آندرئا دوریا، به الجزیره روانه كرد (جیلالى، ج 3، ص 63؛ ایلتر، ص 156ـ157) و خود چارلز پنجم در رأس آنان در 28 جمادیالآخره 948/ 19 اكتبر 1541 وارد بندرگاه الجزیره شد. كشتیها در منطقه حسینداى یا الحامة، در شمالشرقى شهر الجزیره، پهلو گرفتند و سپاهیان شهر را محاصره كردند. جنگجویان الجزیره ــ كه شمارشان از حملهكنندگان بسیار كمتر بود، به سركردگى حاجبشیر دوازده روز مقاومت كردند (جیلالى، ج 3، ص 64؛ ایلتر، ص 156).
حسنآغا با ششصد سرباز عثمانى و هزار سوار عرب، به اردوگاه چارلز شبیخون زد. این حمله باعث كشته شدن سیصد تن از آنان شد (ایلتر، ص 158). در 3 رجب 948/ 24 اكتبر 1541 چارلز دستور حمله به شهر الجزیره را داد و شخصى را نزد حسنآغا فرستاد و از وى خواست شهر را تسلیم كند، اما با پاسخ تند حسنآغا روبهرو شد (همان، ص 158ـ159).
كمبود آذوقه سپاهیان چارلز را در مضیقه قرار داد و با وزش باد شدید، كشتیهاى آنان در معرض خطر غرق شدن قرار گرفتند. آندرئا دوریا، دریاسالار اسپانیایى و فرمانده ارشد ناوگان چارلز، ناگزیر از سواحل الجزیره عقبنشینى كرد كه براثر آن و گرسنگى افراد و طوفان شدید، بیش از دوازده هزار سرباز اروپایى هلاك و بقیه پراكنده شدند. در پى این شكست، 250 كشتى مهاجم غرق شدند و 25 كشتى نیز به چنگ الجزایریها افتادند (همان، ص 158ـ160؛ جیلالى، همانجا).
در 4 رجب/ 25 اكتبر، حسنآغا و حاج بشیر، با استفاده از اوضاع آشفته اروپاییان، با چند هزار سپاهى ترك و عرب به منطقه رأس تافورال، كه بعدها باب عزون نامیده شد، یورش بردند و دشمن را دچار وحشت كردند (ایلتر، ص 160).
در پى این پیروزى عظیم، اسیران بسیارى به دست مردم الجزیره افتادند و به پایینترین نرخها خریدوفروش شدند. الجزایریها كشتیهاى غرق شده را خارج كردند و 150 توپ و تعداد زیادى اسلحه و مهمات بهدست آوردند كه با آنها قواى دفاعى شهرهایشان را تقویت كردند و حسنآغا به پاس شجاعتهایش لقب پاشا گرفت (همان، ص 167ـ168). شكست اسپانیاییها بازتاب عظیمى در سراسر كشورهاى حاشیه دریاى مدیترانه داشت و شهر الجزیره شهرت فراوانى به دست آورد (شریط و میلى، ص 150).
دیگر موفقیت نظامى حسنآغا و سپاهیانش در طول دوران حكومت وى بر الجزیره، لشكركشیاش در سال 949 بر ضد رئیس قبیله كوكو بود كه با دشمنان عثمانى همپیمان شده بود (ایلتر، ص168؛ د.اسلام، همانجا). در این لشكركشى، حسنآغا در رأس سپاهى شش هزار نفرى، به تعقیب سلطان كوكو پرداخت. سلطان كوكو تسلیم شد و حسنآغا به شرط پرداختن مالیاتى مشخص، از تقصیر او درگذشت (جیلالى، ج 3، ص 65؛ ایلتر، همانجا). سپس حسنآغا به سمت جنوب و مناطق زاب حركت كرد و آنجا را تحت نفوذ خویش درآورد و بعد متوجه غرب گردید (ایلتر، همانجا؛ قس جیلالى، همانجا). وى در ادامه لشكركشى خویش، به تِلِمْسان* رفت و بدون مواجهه با هیچ مقاومتى، وارد این شهر گردید (ایلتر، همانجا؛ نیز رجوع کنید به د. اسلام، همانجا).
در 951 حسنآغا، در اوضاع مبهمى، ظاهراً از كار بركنار شد یا احتمالا با تعیین حسنپاشا (فرزند خیرالدینپاشا) به فرمانروایى الجزیره، از قدرت كناره گرفت و در اواخر عمر در گمنامى زیست تا اینكه در 10 رمضان 952 در شهر الجزیره وفات یافت (رجوع کنید به همان، ص 172 و پانویس 2؛ د. اسلام، همانجا؛ قس مدنى، ص 317؛ جیلالى، ج 3، ص 67، كه تاریخ وفات وى را سال 951 ذكر كردهاند).
برخى مورخان، حسنآغا را فرمانروایى شجاع و با ایمان و مصلح وصف كرده و گفتهاند وى در حالى از دنیا رفت كه معزز و مكرم و مجاهد در راه خدا بود (رجوع کنید به مدنى، همانجا؛ جیلالى، ج 3، ص 56)؛ اما مورخان اروپایى او را به خیانت متهم كردهاند (براى نمونه رجوع کنید به ایلتر؛ د. اسلام، همانجاها) گرچه این اتهام بهاثبات نرسیده است.
حسنآغا، علاوه بر برج دریایى مشرف بر بندرگاه قدیم الجزیره كه در 948 بنا كرد، قلعه سلطان قالاسى را ــ كه امروزه به برج مولاى حسن یا برج بولَیله معروف است ــ به رسم یادبود پیروزیاش بر چارلز پنجم، ساخت. وى 31 كشتى جنگى نیز به ناوگان دریایى الجزیره افزود (جیلالى، ج 3، ص 67).
منابع : (1) ابنعثمان، الاكسیر فى فكاك الاسیر، چاپ محمد فاسى، رباط 1965؛ (2) عزیز سامح ایلتر، الأتراك العثمانیون فى افریقیا الشمالیة، ترجمة محمود على عامر، بیروت 1409/1989؛ (3) عبدالرحمان جیلالى، تاریخ الجزائرالعام، بیروت 1403/1983؛ (4) عبداللّه شریط و محمد مبارك میلى، مختصر تاریخ الجزائر: السیاسى و الثقافى و الاجتماعى، الجزایر 1985؛ (5) احمد توفیق مدنى، حرب الثلاثمائة سنة بین الجزائر و اسبانیا: 1792-1492، الجزایر: الشركة الوطنیة للنشر و التوزیع، (بیتا.)؛
(6) EI2, s.v. "Hasan Agha" (by R.LeTourneau); (7) Stanley Lane-Poole, The Barbary Corsairs, London 1984; (8) Ismail Hakki Uzuncarsili, Osmanli tarihi, vol.2, Ankara 1998.