حسام‌الدین سالار ، شهرت علی‌بن فضل‌اللّه سالار، ریاضی‌دان و منجم شامى قرن هفتم. او در شام به دنیا آمد. پیش از تسخیر آسیاى میانه به دست مغولان، وى منجم و مشاور علاءالدین محمد خوارزمشاه* بود. چون خوارزمشاه در سال 614 به فكر تسخیر بغداد افتاد، حسام‌الدین كوشید او را از این‌كار باز دارد. بعدها كه چنگیزخان آسیاى میانه را تصرف كرد و حكومت خوارزمشاهیان را برانداخت، حسام‌الدین این واقعه را عقوبت الهى دانست (به سبب بی‌حرمتى خوارزمشاه به ساحت خلفاى اسلام) و به خدمت مغولان درآمد. بدین‌ترتیب او منجم خانهاى مغول، از چنگیزخان تا هولاكوخان، شد. در سال 656 هم كه هولاكوخان عزم كرد بغداد را فتح كند، حسام‌الدین او را برحذر داشت و پیامدهاى این اقدام را پیشگویى كرد و حتى دستنوشته نیز داد. چون خواجه‌نصیرالدین طوسى* در مراغه رصدخانه‌اى ساخت، حسام‌الدین سالار هم در آنجا مشغول به كار شد، اما در سال 661، به دستور هولاكو و به استناد نادرست بودن پیشگوییهایش به یاسا رسید (رشیدالدین فضل‌اللّه، ج 1، ص470، ج 2، ص 1006ـ1007، 1045؛ ابن‌شاكر كتبى، ج 3، ص250؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، ص 208؛ مدرس رضوى، ص 16ـ17، 25، 300).

سیدجلال‌الدین طهرانى (ص 166)، و به پیروى از او ابوالقاسم قربانى (ص 226)، زمان زندگى او را حدود قرن ششم دانسته‌اند، زیرا به نوشته طهرانى (همانجا)، در زیج شاهى (تألیف مشترك حسام‌الدین سالار، عبدالرحمان خازنى* و اوحدالدین انورى*)، اوساط كواكب براى سال 513 آمده است . چون از این زیج نسخه‌اى به‌جا نمانده، احتمالا منبع این اطلاع، حاشیه‌اى در تاریخ وصاف (ص 52) است كه در آن، زمان تألیف زیج 527 ذكر شده است (نیز رجوع کنید به همائى، ج 1، ص 119ـ120). این سال مطابق با 501 یزدگردى است و آوردن اوساط كواكب در این سال الزاماً دلیل تألیف اثر در آن زمان نیست، چنان كه در زیج جامع كوشیار كه در 393 یزدگردى تألیف شده، مختصات سیارات براى 301 یزدگردى داده شده است (كندى، ص 145). وجود چند زیج با عنوان «شاهى» نیز می‌تواند موجب خطا در تعیین زمان زندگى حسام‌الدین سالار شده باشد (رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج 2، ستون 969؛ كندى، ص 49).

آثار: 1) تبیین مُصادرة اقلیدس فى الخطوط المتوازیة (نام دیگر آن : مقدمات لتبیین المصادرة فى المقالة الاولى لاقلیدس). این رساله به عربى است، درباره اصل موضوع پنجم اصول اقلیدس كه مربوط به خطوط موازى است و ریاضی‌دانان متعددى از دوره اسلامى، از جمله عمر خیام، به آن پرداخته‌اند. نسخه‌اى از این رساله در كتابخانه آستان قدس رضوى (مشهد) موجود است (گلچین معانى، ج 8، ص420) كه تصویر آن را همائى در خیامی‌نامه (ج 1، ص 285ـ294) آورده و محتواى آن را با رساله‌هاى عمر خیام و نصیرالدین طوسى در این موضوع مقایسه كرده است (رجوع کنید به ج 1، ص 281ـ284؛ براى اطلاع از نسخه‌هاى دیگر آن رجوع کنید به روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجا). حسام‌الدین سالار در این رساله ابتدا شش قضیه مقدماتى آورده و سپس به آنچه خود اثبات مصادره (اصل موضوع) خطوط متوازى خوانده، پرداخته است. اما قضیه مقدماتى دوم او حاوى یك خطاى منطقى است (همانجا). متن عربى و ترجمه روسى این رساله در 1353ش/1974 در نشریه >پژوهشهاى تاریخ ریاضیات < در مسكو منتشر شده است (جاویش، ص 15؛ روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجا).

2) اختصار دعاوى المقالتین الاولى و الثانیة من كتاب الاصول لاقلیدس (براى اطلاع از نسخه‌هاى این رساله عربىرجوع کنید به روزنفلد و احسان‌اوغلو، ص 209). نسخه‌اى از این رساله به شماره 6/5412 در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است. در این رساله كوتاه، عناوین یا صورتهاى قضایاى 48 گانه مقاله اول و 14 قضیه مقاله دوم اصول اقلیدس فهرست‌وار آورده شده است.

3) جامع قوانین علم‌الهیئة، درباره مثلثات كروى و قضایاى آن، كه در آن راجع به نسبت مركّب، قضیه سینوسها و قضیه منلائوس (رجوع کنید به منلائوس اسكندرانى*) بحث شده است. خواجه‌نصیرالدین طوسى در رساله كشف‌القناع عن اسرار شَكل القطّاع (ص 27)، هنگام بیان قضیه مِنِلائوس (شكل قَطّاع*)، مهارت حسام‌الدین سالار در مثلثات كروى را ستوده و كار او را از همه بهتر دانسته است. این اشاره قاعدتاً مربوط به همین رساله جامع قوانین علم الهیئة است. حسام‌الدین در مقدمه این اثر از كارهاى ریاضی‌دانان یونانى چون منلائوس و بطلمیوس* و ریاضی‌دانان ایرانى چون ابوریحان بیرونى* و كوشیار گیلانى* در مثلثات كروى یاد كرده است (رجوع کنید به قربانى، ص 277). نسخه خطى این اثر در استانبول (كتابخانه طوپقاپی‌سراى، ش 1/3342) موجود است (بروكلمان، >ذیل<، ج 1، ص870).

4) رساله فى استخراج سمت القبلة. نسخه‌اى از این رساله كوتاه عربى در كتابخانه آستان قدس رضوى به‌شماره 5/ 5412 موجود است. در این رساله روشى براى تعیین انحراف راستاى قبله از امتداد شمال ـ جنوب براى موضعى با مختصات جغرافیایى معلوم‌و همچنین برهانى ریاضى براى درستی‌این‌روش بیان شده است. سپس روشى ریاضى براى تعیین ارتفاع خورشید وقتى كه در سمت قبله ناظر قرار می‌گیرد آورده شده است.

5) زیج شاهى. این زیج براساس تقویم یزدگردى تدوین شده بود و مقادیر اوساط و تعدیلهاى خورشید و ماه و تعدیل زمان موجود در آن در زیج اشرفى (تألیف محمدبن ابى عبداللّه سنجر كمالى، ملقب به سیف منجم یزدى، در حدود 700) به‌كار رفته است (رجوع کنید به سنجر كمالى، گ 49ر، 61پ، 62ر، 67ر). شمس‌الدین محمد وابكنوى* در زیج المحقق السلطانى على اصول الرصد الایلخانى (گ 4ر) می‌گوید حسام‌الدین سالار در زیج شاهى مواضع ماه و خورشید را براساس رصد بتانى آورده است. چنان‌كه از نام این زیج برمی‌آید، حسام‌الدین سالار احتمالاً آن را به علاءالدین محمد خوارزمشاه تقدیم كرده است. كندى (ص 34) زیج‌الملخص على الرصد العلائى تألیف اثیرالدین ابهرى* را خلاصه‌اى از این زیج دانسته است. در آثار منجمان بیزانسى نام این زیج به صورت سونتاكسیس ایساخه و نام مؤلف آن خوسامه سالار ذكر شده است (روزنفلد و احسان‌اوغلو، همانجا).

6) طریقة الحكماء. وجود نسخه‌اى از این اثر در افغانستان گزارش شده است (رجوع کنید به دانش‌پژوه، ص 527؛ بوركوى، ص 18).

---

منابع :
(1) ابن‌شاكر كتبى، فوات‌الوفیات، چاپ احسان عباس، بیروت 1973ـ 1974؛
(2) سرژ دو لوژیه دو بوركوى، «المخطوطات‌العربیة فى افغانستان»، مجلة معهدالمخطوطات العربیة، ج 2، ش 1 (شوال 1375)؛
(3) حاجی‌خلیفه؛
(4) محمدتقى دانش‌پژوه، «چند نسخه‌خطى كتابخانه‌هاى افغانستان»، راهنماى كتاب، سال 10، ش 5 (دى 1346)؛
(5) رشیدالدین فضل‌اللّه؛
(6) محمدبن عبداللّه سنجر كمالى، زیج اشرفى، نسخه خطى كتابخانه ملى فرانسه، ش 1488.p. s ، میكروفیلم كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ش 1328؛
(7) جلال‌الدین طهرانى، گاهنامه 1312 (شمسى)، تهران 1311ش؛
(8) ابوالقاسم قربانى، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامى: از سده سوم تا سده یازدهم هجرى، تهران 1365ش؛
(9) ادوارد استوارت كندى، پژوهشى در زیجهاى دوره اسلامى، ترجمه محمد باقرى، تهران 1374ش؛
(10) احمد گلچین‌معانى، فهرست كتب خطى كتابخانه آستان قدس رضوى، ج 8، مشهد 1350ش؛
(11) محمدتقى مدرس رضوى، احوال و آثار... ابوجعفر محمدبن محمدبن‌الحسن الطوسى، تهران 1354ش؛
محمدبن محمد نصیرالدین طوسى، كتاب شكل‌القطاع، مع ترجمة فرنسیة لالكساندر پاشا كاراتئودورى،

(12) in: Islamic mathematics and astronomy, vol. 47, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1998;


(13) شمس‌الدین محمد وابكنوى، زیج‌المحقق السلطانى على اصول الرصد الایلخانى، نسخه خطى مجموعه خصوصى محمدعلى علومى، میكروفیلم كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ش 2290؛
(14) عبداللّه‌بن فضل‌اللّه وصّاف‌الحضره، تاریخ وصّاف، چاپ سنگى بمبئى 1269، چاپ افست (تهران) 1338ش؛
(15) جلال‌الدین همائى، خیامی‌نامه، ج 1، تهران 1346ش؛


(16) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942;
(17) Khalil Jaouiche, La theorie des paralleles en pays d'Islam: contribution a la prehistoire des geometries non- euclidiennes, Paris 1986;
(18) Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (7th-19th c.), Istanbul 2003.

/ محمد باقرى /

تصاویر این مدخل:
صفحه نخست نسخه خطی رساله فی الستخراج سمت القبله ،محفوظ در کتابخانه آستان قدس رضوی ، شماره 5/5412 منبع: سازمان کتابخانه ها ، موزه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی