حسابى ، محمود، استاد فیزیك، از پایه‌گذاران علم فیزیك و مهندسى جدید در ایران و شخصیت سیاسى معاصر. وى در 1281ش در تهران به‌دنیا آمد. پدرش، معزالسلطنه، از رجال حكومتى بود. چون پدربزرگش سفیر ایران در عثمانى بود، او به همراه خانواده‌اش به بغداد رفت. پس از دو سال، پدرش سفیر ایران در شامات (سوریه و لبنان) شد و آنان به دمشق و سال بعد به بیروت رفتند.

محمود حسابى تحصیلات ابتدایى را در مدرسه فرانسویان بیروت و با آغاز جنگ جهانى اول (1914ـ 1918)، در منزل به طور خصوصى گذراند، سپس وارد كالج امریكایى بیروت شد. پس از پایان جنگ، از 1299 تا 1300ش در لبنان به نقشه‌كشى راهها پرداخت. در 1301ش از مدرسه فرانسوى مهندسى بیروت مدرك مهندسى طرق و شوارع گرفت و از اواخر همان سال تا اوایل 1303ش به امور راه‌سازى اشتغال داشت، سپس به فرانسه رفت و در 1304ش از مدرسه عالى الكتریسیته پاریس، مهندسى برق گرفت و پس از گذراندن دوره‌هاى تحصیلى در مدرسه عالى معادن، در 1306ش با دفاع از رساله‌اش با عنوان >«حساسیت سلولهاى فتوالكتریك»، از دانشگاه پاریس دانشنامه دكترى گرفت.

حسابى در 1306ش به ایران بازگشت و در وزارت فواید عامه (وزارت راه) مشغول به‌كار شد. در همان سال، اولین مدرسه مهندسى وزارت راه را تأسیس كرد و خود در آنجا به تدریس پرداخت، سپس از وزارت راه كناره‌گیرى كرد و به وزارت فرهنگ پیوست و در پایه‌گذارى دارالمعلمین عالى، همراه با تدریس برخى دروس مشاركت نمود.

در 1310ش، حسابى با بودجه آزمایشگاههاى فیزیك دانشسراى عالى، نخستین ایستگاه هواشناسى را در ایران راه‌اندازى كرد. تا سالها بعد، رادیو ایران خبرهاى هواشناسى را از این دستگاه می‌گرفت.

پس از تأسیس دارالمعلمین عالى، حسابى به علی‌اصغر حكمت*، كفیل وزارت معارف، پیشنهاد تأسیس دانشگاه داد كه متعاقب آن طرح «قانون تأسیس دانشكده تهران» نوشته شد. با افتتاح دانشگاه تهران ‌در 24اسفند 1313، حسابى به ریاست دانشكده فنى آن منصوب گردید كه ‌تا 1336ش‌ادامه‌یافت.

حسابى در 1325ش براى ادامه تحصیلات عالى به انگلستان و امریكا سفر كرد و در ملاقاتى با اینشتین، نظریه «بی‌نهایت بودن ذرات» خود را مطرح نمود و با تشویق اینشتین، این فرضیه را با جدیت پیگیرى كرد و نتیجه تحقیقات خود را در سالهاى 1325ش و 1326ش/ 1946 و 1947 در پرینستون و شیكاگو به‌چاپ رسانید كه مورد توجه برخى از فیزیك‌دانان قرار گرفت.

زندگى سیاسى حسابى در 1328ش، با انتصاب او به نمایندگى مجلس سنا، آغاز شد. وى در سه دوره مجلس سنا، از 1328ش تا 1340ش، نماینده تهران بود. وى در اجراى قانون ملى شدن صنعت نفت، در 1329ش، مشاركت فعال داشت و نیز در دولت دكتر محمد مصدق، سمت وزارت فرهنگ را پذیرفت. از اقدامات او در این سمت، پایه‌گذارى نخستین مدرسه عشایرى در ایران بود كه با كمك مردم منطقه عشایرى كهگیلویه به انجام رسید.

وى در 1326ش در نامه‌اى به دكتر علی‌اكبر سیاسى، رئیس دانشگاه تهران، پیشنهاد كرد مركزى براى تحقیقات اتمى تأسیس شود (نامه مورخ 9 شهریور 1326) و در 1332ش، به درخواست او، اولین‌گام براى تهیه مقدمات ایجاد مركز اتمى برداشته شد.

حسابى جزو اولین اعضاى پیوسته فرهنگستان ایران بود و به نمایندگى دانشكده علوم، در انجمن مركزى اصطلاحات علمى منصوب شد.

وى در تأسیس برخى مراكز علمى و تحقیقى شركت مؤثر داشت، از جمله در نخستین رصدخانه تعقیب ماهواره در شیراز، مركز مخابرات اسدآباد همدان، مؤسسه ملى استاندارد ایران، مؤسسه ژئوفیزیك دانشگاه تهران و انجمن ژئوفیزیك ایران؛ همچنان كه در بسیارى از مجامع و انجمنهاى علمى داخلى و خارجى عضو بود. وى هر چند در 1347ش بازنشسته شد تدریس در دانشكده علوم دانشگاه تهران را تا 1371ش ادامه داد. حسابى در 12 شهریور 1371 در بیمارستان دانشگاه ژنو درگذشت. او را در مقبره خانوادگی‌اش در تفرش* به خاك سپردند.

وزارت فرهنگ در 1327ش نشان علمى درجه اول كشور را به او داد (نامه ش 7807 مورخ 18 دى 1327). دولت فرانسه نیز به دلیل تحقیقات علمى دكتر حسابى، بالاترین نشانهاى علمى خود را به او اهدا كرد: نشان اوفیسیه دولالژیون دونور در 1330ش/ 1951، و نشان كوماندور دولالژیون دونور در 1331ش/ 1952. در 1350ش، دانشگاه تهران حسابى را به عنوان استاد ممتاز برگزید. چهارمین كنفرانس فیزیك ایران در 1366ش در شیراز، به بزرگداشت حسابى اختصاص داشت كه در آنجا به او لقب پدر فیزیك ایران دادند.

حسابى، به‌منظور تشویق جوانان به ‌فعالیتهاى علمى، هر ساله به یكى از دانشجویان دوره كارشناسى فیزیك یا دیگر دانشوران جوانى كه انجمن فیزیك ایران كار بدیع آنان را برمی‌گزید، «جایزه حسابى» را اهدا می‌كرد. جایزه مشابهى نیز به برگزیدگان انجمن مهندسان مكانیك ایران اهدا می‌گردید. اهداى این جوایز را بنیاد پروفسورسیدمحمود حسابى همچنان ادامه داده است.

از حسابى بیش از 25 رساله و كتاب منتشر شده است. آثارى چون دیدگانى فیزیكى (1340ش)، نگره كاهنربایى (1345ش)، فیزیك حالت جامد (1348ش)، دیدگانى كوانتیك (1358ش)، و كتاب واژه هاى علمى از كتاب دیدگانى كوانتیك (1369ش).

آثار او در خصوص زبان فارسى عبارت‌اند از: نامهاى ایرانى (1319ش)؛ توانایى زبان فارسى (1350ش)؛ وندها و گهواژه‌هاى فارسى (1368ش)؛ و فرهنگ حسابى (1370ش)، كه شامل معادلهاى فارسىِ برخى واژگان انگلیسى است.

---

منابع :
(1) علاوه‌بر اسناد مذكور در متن، موجود در پرونده استخدامى محمود حسابى در بایگانى دانشگاه تهران؛
(2) «استاد دكتر محمود حسابى»، دانشمند، سال 26، ش 1 (فروردین 1367)؛
(3) «استاد دكتر محمود حسابى رهگشاى فیزیك نوین در ایران»، كیهان فرهنگى، سال 4، ش 7 (مهر 1366)؛
(4) فریبرز بدیع، بنیاد پروفسور سیدمحمود حسابى، تهران، مصاحبه، 6 تیر 1380؛
(5) پروفسور محمود حسابى، گردآورنده : اداره كل امور فرهنگى ایرانیان مقیم خارج از كشور (سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامى)، تهران : كمیل، 1379ش؛
(6) «تاریخى از فرهنگستان ایران»، نامه فرهنگستان، سال 1، ش 1 (فروردین و اردیبهشت 1322)؛
(7) ایرج حسابى، «ماجراى تأسیس اولین مدرسه مهندسى ایران در وزارت راه و ترابرى»، راه ابریشم، ش 21 (اردیبهشت و خرداد 1378)؛
(8) محمود حسابى، پدرعلم فیزیك و مهندسى نوین ایران، تهران 1379ش؛
(9) همو، «در حضور استاد»، مجله فیزیك، سال 5، ش 2ـ3 (تابستان و پاییز 1366)؛
(10) همو، راه ما: گفتارهایى از پروفسور سید محمود حسابى، تهران 1379ش؛
(11) امیرمسعود سپهرم، تاریخ برگزیدگان و عده‌اى از مشاهیر ایران و عرب، تهران 1341ش؛
(12) جمشید ضرغام بروجنى، دولتهاى عصر مشروطیت، تهران (? 1350ش)؛
(13) باقر عاقلى، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامى، تهران 1376ش؛
(14) داریوش عباسى و ح. محبعلى، «یادمانى از پروفسور محمود حسابى: ستاره‌یى كه 5 سال پیش در آسمان علم و ادب غروب كرد»، ایران جوان، سال 1، ش 7 (شهریور 1356)؛
(15) احمد عبداللّه‌پور، وزراى معارف ایران: وزیران آموزش و پرورش، (بی‌جا) 1369ش؛
(16) قاسم غنى، یادداشتهاى دكتر قاسم غنى، به كوشش سیروس غنى، تهران 1367ش؛
(17) فرازهایى از زندگى پروفسور سید محمود حسابى پدر علم فیزیك و مهندسى نوین ایران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، (بی‌تا.)؛
(18) عطاءاللّه فرهنگ قهرمانى، اسامى نمایندگان مجلس شوراى ملى از آغاز مشروطیت تا دوره 24 قانونگذارى و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از 2508 تا 2536 شاهنشاهى، تهران 1356ش؛
(19) «گزارش چهارمین كنفرانس فیزیك ایران: شیراز، 15ـ20 شهریور 1366»، دانشمند، سال 25، ش 7 (مهر 1366)؛
(20) اقبال یغمائى، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران 1375ش؛


(21) Thomas R. Henry, "Broader concept of atom is advanced by Persian", The Evening star, no.8 (Sept. 1947).

/ نسترن طباطبائى /

تصاویر این مدخل:
محمود حسابی منبع: www.jjtvn.ir 20.dec. 2008