حزب اجتماعیون اعتدالیون ، از نخستین احزاب سیاسى در ایران، در آغاز مشروطه. نامهاى دیگر آن، «اعتدالى» و «اعتدالیون» بود. زمینه تشكیل این حزب، به فعالیت گروه میانه‌رو در دوره اول مجلس شوراى ملى (1324ـ1326) بازمی‌گردد، ولى در عمل پیش از گشایش مجلس دوم، با هدف مقابله با اقدامات گروه تندرو (دموكراتها)، تشكیل شد ((روزنامه) مجلس، سال 4، ش 23، ص 1ـ2؛ تقی‌زاده، 1349ـ 1358ش، ج 5، ص 51؛ قس بهار، ج 1، ص 8؛ دهخوارقانى، ص 34ـ35، كه پیدایش حزب را بعد از افتتاح مجلس دوم دانسته‌اند). از جمله اعضا و هواداران برجسته حزب،سیدعبداللّه‌بهبهانى*، سیدمحمد طباطبایى*، سردار محیى، محمدولیخان سپهدار تنكابنى*، ناصرالملك* و عبدالحسین‌میرزا، از چهره‌هاى ساخص خاندان فرمانفرما*، بودند (براى فهرست كامل اسامى رجوع کنید به( روزنامه) مجلس، سال4، ش65 و 66، ص4؛ ملكزاده، ج6، ص 1330؛ بهار، ج 1، ص 9ـ10). بهار (ج 1، ص10) از محمدصادق طباطبایى، علی‌محمد دولت‌آبادى، علی‌اكبر دهخدا*، قوام‌الدوله شكراللّه‌خان و حاج‌آقاى شیرازى به عنوان رهبران حزب نام برده است؛ ولى به گفته ملكزاده (همانجا)، مرتضى قلی‌خان نائینى در مجلس، رهبر حزب معرفى شد، گرچه رهبر واقعى آن محمدصادق طباطبایى بود. اِعظام قدسى (ج 1، ص 269) نیز حاج‌آقاى شیرازى را رهبر حزب خوانده است. آبراهامیان (ص 105)، باتوجه به تركیب رهبرى، حزب اجتماعیون اعتدالیون را نماینده اشراف زمین‌دار و طبقه متوسط سنّتى شمرده است. از تشكیلات اجتماعیون اعتدالیون اطلاعى در دست نیست. منصوره اتحادیه (1381ش، ص 342، 346)، بر پایه برخى اسناد خانواده انصارى، قائل به وجود شعبه‌هاى فعال حزب در كرمان، اصفهان، تبریز، مشهد، مازندران، اراك و كرمانشاه است. نخستین مرامنامه حزب، كه در هفت مادّه منتشر شد، با انتقاد محمدامین رسول‌زاده*، نظریه‌پرداز دموكراتها، مواجه گردید. او با اعیان و اشراف خواندن اعضاى حزب، به نام و طبقه اجتماعى حزب حمله كرد (رجوع کنید به رسول‌زاده، ص 65ـ83). در پاسخ به این انتقاد، مرامنامه مفصّل حزب، با محورهایى چون عدالت، آزادى، اصلاحات، روابط خارجى و سیاسات بین‌المللى، تعدیل میزان ارزاق، منع انحصار، دیانت، و اخلاق، در 49 فصل منتشر شد (رجوع کنید به (روزنامه) مجلس، سال 4، ش 84،ص2ـ3، ش85، ص2؛ حزب اجتماعیون اعتدالیون، ص2ـ72).

نشریه‌هاى انقلاب (ملكزاده، همانجا)، شورى (بهار، ج 1، ص 14) وقت، و مجلس (اتحادیه، 1381ش، ص 340، 342ـ 343) ترجمان (ارگان) حزب بودند. اجتماعیون اعتدالیون در مجلس دوم موفق به كسب برترى در قیاس با دیگر احزاب، به ‌ویژه حزب دموكرات، شد. اجتماعیون اعتدالیون در مجلس دوم، 36 عضو داشت و به‌سبب داشتن «روش ملایم‌تر» و مخالفت با «كشتن و از میان بردن مستبدان و ارتجاعیها»، روحانیان و اعیان و بیشتر نمایندگان مجلس، هوادار یا عضو این حزب شدند. ریاست وزرایى سپهدار اعظم، محمدولیخان تنكابنى، و نایب‌السلطنگى ناصرالملك، دو تن از حامیان حزب اجتماعیون اعتدالیون، نیز دیگر عامل برترى حزب بود (ملكزاده، ج6، ص1367؛ بهار، ج1، ص 9؛ كسروى، ص154). اجتماعیون اعتدالیون، در مقابل حزب دموكرات، با احزاب «اتفاق و ترقى» و «ترقی‌خواهان جنوب» ائتلاف كردند و «هیئت مؤتلفه» را تشكیل دادند (یحیى دولت‌آبادى، ج 3، ص140؛ ایران. مجلس شوراى ملى، جلسه 22 صفر 1329 و جلسه 23 صفر 1329؛ تقی‌زاده، 1336، ص 6؛ نیز رجوع کنید به علی‌محمد دولت‌آبادى، ص 107، 109).

به گفته بهار (ج 1، ص 13ـ14)، پس از انحلال مجلس دوم، حزب اجتماعیون اعتدالیون به دو دسته «آزادی‌خواه» و «روحانى» تقسیم شد.

حزب اجتماعیون اعتدالیون در سومین دوره مجلس شوراى ملى (1333ـ1334)، به‌رغم حضور دو عضو روحانى و برجسته خود، سیدمحمدصادق طباطبایى و سید علی‌محمد دولت‌آبادى، در مقابل حزب دموكرات در اقلیت قرار گرفت. در این دوره از مجلس، بسیارى از اعضاى آن به احزاب دیگر پیوستند و برخى از اعضا نیز، چون علی‌اكبر دهخدا، اسداللّه كردستانى، نصرت‌السلطان و محسن انصارى، كه نماینده مجلس نبودند، از حزب اجتماعیون اعتدالیون كناره گرفتند. به نظر می‌رسد دلیل این امر، ضعف مبانى نظرى، ضعف رهبرى و انشعاباتى بود كه پیش از مجلس سوم صورت گرفت. همچنین جدایى اعضاى روحانى حزب، چون سیدحسن مدرس*، كه رهبرى حزب تازه تأسیس «هیأت علمیه» را در مجلس سوم به دست گرفت، در تضعیف حزب اجتماعیون اعتدالیون بی‌تأثیر نبود (اتحادیه، 1371ش، ص 102، 107ـ 108، 113).

با وقوع جنگ جهانى اول (1914ـ1918) و اشغال ایران، كه مقارن با مجلس سوم بود، طرفین جنگ (متفقین و متحدین) كوشیدند تا حمایت نمایندگان مجلس را به دست آورند كه در پى آن، به پیشنهاد كاردار آلمان، دموكراتها با اجتماعیون اعتدالیون به رهبرى محمدصادق طباطبایى به نفع آلمان ائتلاف كردند (سپهر، ص 47)، ولى این ائتلاف چندان نپایید (اتحادیه، 1371ش، ص 162، 179). در پى پیشروى روسها به تهران، دموكراتها و بسیارى از اجتماعیون اعتدالیون، به هواخواهى از متحدین (آلمان و متحدانش)، از تهران مهاجرت كردند و به‌سبب ضرورت جنگ، بار دیگر باهم ائتلاف كردند و دو حزب دموكرات و اجتماعیون اعتدالیون را منحل نمودند (بهار، ج 1، ص 14ـ23). به‌رغم تلاش برخى از اعضاى حزب، چون سیدمحمد اسلامبولچى و حاج محمدتقى بنكدار*، براى شركت در انتخابات، در مجلس چهارم این حزب فعالیتى نداشت (صادق، مجموعه 3، ص 165ـ166).

---

منابع :
(1) منصوره اتحادیه، احزاب سیاسى در مجلس سوم، تهران 1371ش؛
(2) همو، پیدایش و تحول احزاب سیاسى مشروطیت : دوره‌هاى یكم و دوم مجلس شوراى ملى، تهران 1381ش؛
(3) حسن اعظام قدسى، خاطرات من، یا، روشن شدن تاریخ صد ساله، تهران 1349ش؛
(4) ایران. مجلس شوراى ملى، «مذاكرات مجلس: دوره دوم تقنینیه»، روزنامه رسمى كشور شاهنشاهى ایران، 20 شهریور 1325؛
(5) محمدتقى بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسى ایران، تهران 1323ـ 1363ش؛
(6) حسن تقی‌زاده، «دوره جدید مشروطیت در ایران»، كاوه، سال 3، ش 29ـ30، 6 شوال 1336؛
(7) همو، مقالات تقی‌زاده، چاپ ایرج افشار: «كشف‌الغطاء»، تهران 1349ـ1358ش؛
(8) حزب اجتماعیون اعتدالیون، دستور مشروح مسلكى، یا، مرامنامه حزب اجتماعیون اعتدالیون، (بی‌جا، بی‌تا.)؛
(9) علی‌محمد دولت‌آبادى، خاطرات سیدعلی‌محمد دولت‌آبادى: لیدر اعتدالیون، تهران 1362ش؛
(10) یحیى دولت‌آبادى، حیات یحیى، تهران 1362ش؛
(11) رضا دهخوارقانى، وقایع ناصرى، و توضیح مرام: دو رساله خطى، (تهران) 1356ش؛
(12) محمدامین رسول‌زاده، «تنقید فرقه اعتدالیون، یا، اجتماعیون ـ اعتدالیون»، در مرامنامه‌ها و نظام‌نامه‌هاى احزاب سیاسى ایران در دوره دوم مجلس شوراى ملى، به كوشش منصوره اتحادیه (نظام‌مافى)، تهران : نشر تاریخ ایران، 1361ش؛
(13) (روزنامه) مجلس، سال 4، ش 23، 26 شوال 1328، ش 65 و 66، غره ربیع‌الاول 1329، ش 84، 27 ربیع‌الآخر 1329، ش 85، غره جمادی‌الاولى 1329؛
(14) احمدعلى سپهر، ایران در جنگ بزرگ: 1918ـ 1914، تهران 1336ش؛
(15) صادق صادق، خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق، چاپ ایرج افشار، تهران 1361ـ 1374ش؛
(16) احمد كسروى، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، تهران 1378ش؛
(17) مهدى ملكزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران 1363ش؛


(18) Ervand Abrahamian, Iran between two revolutions, Princeton, N. J. 1983.

/ مریم جواهرى /