حركت ملی‌گرا ، حزب، حزب ملی‌گراى تندرو تركیه كه در رسانه‌هاى فارسى زبان گاه حزب اقدام ملى نیز نامیده می‌شود. این حزب تا پیش از تحولات ساختارى و تصفیه رهبرى پیشین خود، كه به دست آلپ ارسلان توركش انجام گرفت، حزب جمهوری‌خواه دهقان ملت نامیده می‌شد (رجوع کنید به ادامه مقاله).

حسین فیض‌اللّه معروف به آلپ ارسلان توركش، ترك‌گراى تندرو و عضو كمیته وحدت ملى بود (رجوع کنید به بورا، ص 686ـ 687؛ ایشیق، ذیل"Turkes, Alparslan") كه فعالانه در كودتاى 1339ش/ 1960 شركت كرد اما چند ماه بعد به سبب تندروى همراه چندتن از اعضاى كمیته از كشور تبعید شد (گوگیلی‌لى، ص 149؛ بورا، ص 688).

توركش دو سال پس از بازگشت به تركیه، در فروردین 1344/ مارس 1965 با شمارى از همفكران خود به حزب جمهوری‌خواه دهقان ملت پیوست. اندكى بعد، رئیس كل این حزب، به دلیل موضع‌گیریهاى آنان، از مقام خود استعفا كرد (گوگیلی‌لى، ص 252؛ > دایرةالمعارف جمهوریت <، ج 3، ص 114). توركش بازرس كل حزب شد و با استفاده از امكان ارتباط مستقیم با سازمانهاى محلى حزب، بسیارى از اعضا و هواداران حزب را سوى جناح خویش جذب كرد (اوزدمیر، ص 223). او و یارانش برنامه خود را ــكه براساس اصول نُه‌گانه‌اى، كه آن را > نه نور < (رجوع کنید به ادامه مقاله) می‌نامیدند، تدوین شده بودــ در آستانه انتخابات عرضه داشتند و همین اقدام، به تشدید اختلاف و انشعاب در حزب انجامید. اعضاى قدیم حزب، ضمن متهم كردن توركش به تقلید از هیتلر، خواهان اخراج او از حزب شدند (> دایرةالمعارف جمهوریت <، همانجا). سرانجام وى در همایش فوق‌العاده حزب در مرداد 1344/ ژوئیه 1965، با حمایت انجمنهاى مبارزه با كمونیسم، به ریاست كل حزب انتخاب گردید (بورا، ص 689) و در انتخابات مهر/ اكتبر همان سال به مجلس راه یافت (> دایرةالمعارف جمهوریت <، ج 3، ص 117).

توركش در آغاز، جنبش خود را نوكمالى می‌نامید و ظاهراً نُه اصل را از «نُه عمده» آتاتورك گرفته بود (رجوع کنید به آق‌یول، ص 747)، اگرچه محتواى این نه اصل به نوعى فراخوانى است در برابر شش پیكان حزب رقیب آنان، یعنى حزب جمهوری‌خواه خلق*. به قولى، مؤلف اصلى رساله >نه نور< ممتاز تورخان بوده (آقشین، ص 278ـ281؛ ایشیق، ذیل Turhan, Mumtaz" ") یا در تألیف آن شركت داشته است (بورا، ص 692). این نه اصل عبارت‌اند از: ملی‌گرایى، آرمان‌گرایى، اخلاق‌گرایى، علم‌گرایى، جامعه‌گرایى، روستاگرایى، آزادی‌خواهى و شخصیت‌گرایى، توسعه‌گرایى و خلق‌گرایى، صنعت‌گرایى و فن‌گرایى (همانجا؛ اوزدمیر، ص 224). توركش مدعى بود نظامى صددرصد بومى و ملى و راه سومى در برابر ماركسیسم روسى و سرمایه‌دارى آنگلوساكسونى پى افكنده است (همانجاها).

توركش و همفكرانش پس از تسلط بر حزب جمهوری‌خواه دهقان ملت و تصفیه گروه رهبرى سابق آن و اعمال سازماندهى سلسله مراتبى بر تشكیلات آن (زورخر، ص 269)ــ در همایش بهمن 1347/ فوریه 1969 نام حزب را به حزب حركت ملی‌گرا تغییر دادند و نشان سه هلال سفید بر زمینه سرخ را براى آن برگزیدند، كه با هویت نیمه نظامى حزب و نظام‌نامه جدید آن (مصوب در همان همایش) سازگار می‌نمود؛ اما جوانان وابسته به حزب، نشان گرگ خاكسترى افسانه‌اى (نماد نیاى تركان در داستان آفرینش رجوع کنید به آیواز (عیوض) اوغلو، ص 542) را، كه سرش را به سوى هلال ماه دراز كرده است، ترجیح می‌دادند (اوزدمیر، ص 223).

توركش كه تا اواخر دهه 1340ش/1960 از دیدگاه كمالیستى و سكولاریستىِ معتدل به اسلام می‌نگریست، تحت شرایط اجتماعى و سیاسى دو دهه بعدى تركیه، به ویژه در عرصه رقابت با زنجیره احزاب اسلامى ملی‌گرا (مانند نظام ملى، سلامت ملى و رفاه؛ رجوع کنید به >دایرةالمعارف جمهوریت <، ج 1، ص 239، 283، 292، 534، ج 4، ص 12، 579ـ 580، 600) و براى جذب عضو و هوادار به منظور كسب قدرت سیاسى، به طور روزافزونى به اسلام‌گرایى روى آورد. او از اواخر دهه 1340ش/1960 اسلام را عنصرى از هویت ملى و بخشى از میراث ملت ترك مطرح كرد (زورخر، ص 270). از آن پس، جمله «اسلام جزء لایتجزاى تركیت است» شعار حزب حركت ملی‌گرا شد و در دهه بعدى ارجاعات دینى افزایش یافت، از جمله تأكید بر حدیثى كه تركها را قوم برگزیده و رهبر مسلمانان معرفى می‌كرد (جان، ص 674ـ675). با تندتر شدن صبغه اسلام‌گرایى حزب، مخالفت ترك‌گرایانِ پان‌تورانیستى (رجوع کنید به پان‌تركیسم*) برانگیخته شد كه به كناره‌گیرى و تصفیه آنان از حزب انجامید (باقراَزَر، ص 353؛ ارتكین، ص 383ـ 384؛ آیواز (عیوض) اوغلو، ص 574؛ جان، ص 667). حزب حركت ملی‌گرا در راه اسلام‌گرایى چندان پیش رفت كه در انتخابات مهر 1370/ اكتبر 1991 (رجوع کنید به> دایرةالمعارف جمهوریت <، ج 4، ص 334ـ 335)، در اتحاد با حزب اسلام‌گراى رفاه و با شعار «مؤمنان متحد شوید»، شركت كرد (جان، ص 678)؛ اما در دهه 1370ش/ 1990، از اسلام‌گرایى فاصله گرفت و بر ترك‌گرایى تأكید كرد (ارتكین، ص 385؛ آرسلان، ص 426؛ آیواز (عیوض) اوغلو، ص 577)؛ اگر چه این به مفهوم تصفیه كامل عناصر اسلامى از حزب نبود (آرسلان، همانجا).

یكى از ویژگیهاى حزب حركت ملی‌گرا داشتن شاخه نظامى و تأكید بر سازماندهى نظامى و تربیت نیروهاى معروف به «گرگهاى خاكسترى» در اردوگاههاى ویژه و استفاده از آنها براى مرعوب ساختن مخالفان سیاسى خود، به ‌ویژه احزاب و سازمانها و روشنفكران چپ، بود (رجوع کنید به گوگیلی‌لى، ص 330، 376ـ377، 407ـ414؛ آقشین، ص 249؛ اونسال، ص 374ـ 375). زورخر (همانجا) نیروهاى مورد بحث را به نیروى اس.آ ى هیتلر تشبیه كرده است.

در شهریور 1359/ سپتامبر 1980، كودتایى روى داد كه پس از آن، در بازداشتها و محاكمات وسیع رهبران احزاب، توركش به اعدام محكوم گردید، اما پس از چهار و نیم سال محكومیت، از زندان آزاد شد (تانؤر، ص 28، 34؛ كونگار، ص 195، 199). حزب حركت ملی‌گرا هم، مانند دیگر احزاب، چند سال از ادامه فعالیت بازماند (حزب حركت ملی‌گرا، 2005).

توركش پس از آزادى از زندان در فروردین 1364/ آوریل 1985 و رفع ممنوعیت فعالیت سیاسی‌اش در 1366ش/ 1987 (>دایرةالمعارف جمهوریت <، ج 4، ص 155، 549)، به علت ادامه ممنوعیت فعالیت حزب حركت ملی‌گرا، به حزب تلاش ملی‌گراــ كه براساس نظام‌نامه همان حزب شكل گرفته بود (تانؤر، ص 64؛ جان، ص 678)ــ پیوست و دو سال بعد، توركش به ریاست كل حزب انتخاب گردید (>دایرةالمعارف جمهوریت <، ج 4، ص 194). توركش و هجده هم‌حزبی‌اش، در ائتلاف با حزب رفاه و تحت نام آن (رجوع کنید به همانجا)، در انتخابات مهر 1370/ اكتبر 1991 پیروز شدند و به مجلس راه یافتند (همان، ج 4، ص 354؛ تانؤر، ص 88). حزب تلاش ملی‌گرا در دى 1371/ ژانویه 1993 نام حزب حركت ملی‌گرا را برخود نهاد (>دایرةالمعارف جمهوریت <، ج 4، ص 415؛ حزب حركت ملی‌گرا، 2005).

با آنكه حزب حركت ملی‌گرا در اوایل تأسیس خود آراى كمى به‌دست آورد، اما چون هنوز شرط گذشتن از حدِنصابِ حداقل ده درصد كل آرا در كار نبود، توانست در انتخابات 1348ش/ 1969، 1352ش/1973 و 1356ش/1977 به مجلس راه یابد (كونگار، ص323؛ >دایرةالمعارف جمهوریت <، ج 3، ص 214، 320ـ321، 418).

این حزب در دهه 1350ش/ 1970، با وجود كمى شمار نمایندگانش در مجلس، در كنار حزب سلامت ملى به رهبرى نجم‌الدین اربكان، در دو دولت ائتلافى به نخست‌وزیرى سلیمان دمیرل (رهبر حزب عدالت) نقش فعالى داشت و رهبران هر دو حزب، با درك این نكته كه دمیرل به وجودشان نیاز دارد، شمارى از وابستگان و هواداران خود را وارد ادارات دولتى كردند. حزب حركت ملی‌گرا، به ‌ویژه با استفاده از این موقعیت، توانست در تشكیلات پلیس و نیروهاى امنیتى نفوذ كند و نظر آنها را به حمایت از گرگهاى خاكسترى جلب نماید (زورخر، ص 274ـ276). دو كابینه ائتلافى مورد بحث ــكه خود را حكومت جبهه ملی‌گراى اول و حكومت جبهه ملی‌گراى دوم می‌نامیدندــ در مقابل حزب جمهوری‌خواه خلق، به رهبرى بلند اجویت، تشكیل شده بودند، اما حكومت جبهه ملى دوم بیش از چند ماه دوام نیاورد و در دى 1356/ دسامبر 1977 به‌ ناچار جایش را به حكومت ائتلافى اجویت سپرد (همان، ص 275).

از آن پس، حزب حركت ملی‌گرا فقط در 1370ش/ 1991، در نتیجه ائتلاف با حزب رفاه، با نوزده نماینده به مجلس راه یافت (رجوع کنید به >دایرةالمعارف جمهوریت <، ج 4، ص 66ـ67، 194ـ195).

توركش در 19 فروردین 1376/ 8 آوریل 1997 درگذشت (همان، ج 4، ص 549) و دولتْ باغچه لى به جانشینى او برگزیده شد (رجوع کنید به اوغورتكین، ص40، 52؛ >دایرةالمعارف جمهوریت <، ج 4، ص 547، 574). باغچه‌لى و سیاست‌گذاران حزب كوشیدند حزب را به میانه‌روى و آشتی‌جویى رهنمون شوند، كه بر اثر آن، شمار نمایندگان حزب در مجلس به 129 نماینده ارتقا یافت و حزب حركت ملی‌گرا به دومین حزب تركیه پس از حزب دموكراتیك چپ، به رهبرى اجویت، بدل شد. با ائتلاف این دو حزب دولتْ باغچه‌لى معاون نخست‌وزیر شد (اوغورتكین، ص 54؛ >دایرةالمعارف جمهوریت <، ج 4، ص 626ـ628) و دوازده وزیر وابسته به آن حزب در كابینه شركت كردند (حزب حركت ملی‌گرا، 2005). در انتخابات 31 تیر 1386/ 22 ژوئیه 2007، حزب حركت ملی‌گرا به عنوان سومین حزب تركیه، با 71 نماینده در مجلس حضور یافت (>«نتایج انتخابات 22 ژوئیه ( 2007)»<، 2008؛ براى آگاهى بیشتر درباره اهداف و چگونگى سازماندهى حزب رجوع کنید به حزب حركت ملی‌گرا، 2005).

---

منابع :


(1) Sina Aksin, "Dusunce tarihi (1945 sonrasâ), in Turkiye tarihi, ed. Sina Aksin, vol. 5 Istanbul, 1997;
(2) Taha Akyol, "Liberalizm ve milliyetcilik", in Modern Turkiye'de siyasi dusunce, vol. 4, Istanbul: Iletisim Yayinlari, 2003;
(3) Emre Arslan, "Turkiye'de irkcilik", in ibid;
(4) Besir Ayvazoglu, "Tanridag'dan Hira dagi'na uzun ince yollar", in ibid;
(5) Guven Bakirezer, "Nihal Atsiz", in ibid;
(6) Tanil Bora, "Alparslan Turkes", in ibid;
(7) Kemal Can, "Ulkucu hareketin ideolojisi", in ibid;
(8) Cumhuriyet ansiklopedisi: 1923-2000, ed. Hasan Ersel et al., Istanbul: Yapi Kredi Yayinlari 2003;
(9) Orhangazi Ertekin, "Cumhuriyet doneminde Turk culugun catallanan yollari", in Modern Turkiye'de siyasi dusunce, ibid;
(10) Ali Gevgilili, Yukselis ve dusus, Ankara 1987;
(11) Ihsan Isik, Turkiye yazarlar ansiklopedisi, Ankara 2004;
(12) Emre Kongar, 21. yuzyilda Turkiye: 2000'li yillarda, Turkiye'nin toplumsal yapisi, Istanbul 2004;
(13) Milliyetci Hareket Partisi (MHP), 2005. Retrieved Aug.13, 2008, from http://www. mhp. org. tr;
(14) Hikmet Ozdemir, "Siyasal tarih (1960- 1980)", in Turkiye tarihi, ed. Sina Aksin, vol. 4, Istanbul 1990;
(15) Bulent Tanor, "Siyasal tarih (1980-1995)", in ibid, vol. 5, Istanbul 1997;
(16) Latif Ugurtekin, Gundemdeki MHP, Istanbul 1999;
(17) Artun Unsal, Umuttan yalnizliga: Turkiye isci partisi (1961-1971), Istanbul 2002;
(18) "22 Temmuz [2007] secim sonuclari", Secim, 2008, Retrieved Jun. 25, 2008, from http://www. secim. com;
(19) Erik Jan Zurcher, Turkey: a modern history, London 1998.

/ رحیم رئیس‌نیا /

تصاویر این مدخل:
آلپ ارسلان تورکش ، رهبر حزب حرکت ملی گرا (نشان رسمی حزب در سمت چپ و نشان غیر رسمی در سمت راست تصویر دیده می شود) منبع:www.mhp.orgtr[12may 2008[