حركة التوحید الاسلامى ، از جنبشهاى اسلام‌گراى سنّى لبنان. این جنبش تحت‌تأثیر اسلام‌گرایى پس از پیروزى انقلاب اسلامى در ایران و ناكامى جنبشهاى ملی‌گرایانه و ماركسیستى جهان عرب (حفنى، ص 278)، در 1361ش/ 1982، پس از آنكه رژیم صهیونیستى بخشهاى وسیعى از لبنان را اشغال كرد، ایجاد شد. در مرداد 1361/ اوت 1982، اعضاى جنبش جنداللّه به رهبرى فواز حسین آغا، جنبش لبنان عربى (حركة لبنان‌العربى) به رهبرى عصمت‌مراد، و جنبش مقاومت مردمى (حركةالمقاومة الشعبیة) به رهبرى خلیل عكاوى، در مسجدالتوبه شهر طرابلس گرد آمدند و حركةالتوحیدالاسلامى را، به رهبرى شیخ سعید شعبان جراد، تأسیس كردند (موصللى، ص 241؛ حركةالتوحیدالاسلامى، 2007).

حركة التوحیدالاسلامى تركیبى فلسطینى ـ لبنانى دارد و تأسیس آن را به خلیل‌الوزیر (ابوجهاد)، از رهبران جنبش فتح فلسطین، نسبت می‌دهند. جنبش فتح، جنبش لبنان عربى را در دهه 1350ش/1970، براى مقابله با نفوذ سوریه در شمال لبنان، تأسیس كرد. در 1348ش / 1969، على عكاوى جنبش مقاومت مردمى را با نام اولیه مُنَظَّمةالغضب (سازمان خشم) تشكیل داد. جنداللّه نیز پس از 1361ش/1982، با نظارت فلسطینیها، شكل گرفت و با منتقل شدن پایگاه فعالیت گروههاى فلسطینى از بیروت و جنوب به طرابلس، این گروه نیز به حركةالتوحیدالاسلامى پیوست (حفنى، ص 277ـ278). علاوه بر این سه گروه، برخى گروههاى كوچك‌تر، همچون التجمعات المسجدیة (تشكلهاى مسجدى) به رهبرى على مرعب، نیز در تأسیس حركة التوحیدالاسلامى شركت داشتند (حركة التوحید الاسلامى، 2007).

حركةالتوحیدالاسلامى توانست بر شهر طرابلس سیطره نظامى و سیاسى پیدا كند، به نحوى كه در 1364 و 1365ش/ 1985 و 1986 حاكم مطلق شهر طرابلس شد. با آنكه این جنبش براى وحدت جنبشهاى اسلامى در لبنان پدید آمد، در عمل نتوانست براى احزاب اسلامى نظریه‌پردازى كند و در طرح شعارهاى اساسى و اهداف و برنامه‌هاى خود، از دیدگاهها و نظریات سید قطب و ابوالاعلى مودودى فراتر نرفت (عماد، ص 39).

حركةالتوحیدالاسلامى، با رد هرگونه انزوا و انفعال، در امور سیاسى لبنان به‌ فعالیت پرداخت. این جنبش در 1362 و 1363ش/1983 و 1984، از اعضاى جوان خود گروهى مسلح تشكیل داد و كوشید با استفاده از آنان طرابلس را به امارت اسلامى بدل سازد (جاك، 1428). دوران حاكمیت حركة التوحیدالاسلامى در شهر طرابلس با اجراى شمارى از احكام اجتماعى دینى همراه بود. بر این اساس، حركةالتوحید مراكز خرید و فروش مشروبات الكلى و مراكز قمار و لهوولعب و شنا و تفریح مختلط را تعطیل كرد و اعضاى خود را، كه مسئول اجراى دستورهاى الهى می‌دانست، مسئول محلات و خیابانهاى طرابلس كرد. همچنین حركةالتوحید مخالف سرسخت ماركسیستها بود لذا درگیریهاى خونینى بین آن و احزاب و گروههاى ماركسیستى روى داد و حتى حركةالتوحید به كشتار بسیارى از آنان متهم شد (موصللى، ص 241؛ جاك، 1428). در پایان 1364ش/1985، گروههاى چپ و ملی‌گراى لبنانى، با حمایت سوریه، مدتها شهر طرابلس را محاصره كردند. در نبرد سخت میان آنان و حركة التوحیدالاسلامى، هر دو طرف تلفات زیادى دادند. شیخ سعید شعبان ناچار شد، با میانجیگرى جمهورى اسلامى ایران، توافقنامه دمشق را بپذیرد. براساس آن، نیروهاى نظامى سوریه وارد شهر شدند و تمامى سلاحهاى سنگین و نیمه‌سنگین حركةالتوحیدالاسلامى را مصادره كردند و این جنبش، به دور از هرگونه فعالیت نظامى و امنیتى، صرفآ به فعالیتهاى سیاسى و فرهنگى پرداخت. شیخ هاشم منقاره، از سران جنبش، دستگیر شد و شیخ كنعان ناجى، از دیگر بزرگان آن، به مدت طولانى از صحنه سیاسى لبنان كناره گرفت. برخى دیگر نیز دستگیر یا كشته شدند (عماد، همانجا؛ قصیر، 2005؛ مصرى، 2004).

اگرچه حركةالتوحیدالاسلامى در 1364ش/1985 تسلیم شد و فعالیتهاى نظامى خود را متوقف كرد، ولى درگیریهاى پراكنده بین آن و ارتش سوریه ادامه داشت تا سرانجام در 20 بهمن 1364/ 9 فوریه 1986، خلیل عكاوى، از سران این جنبش، در درگیرى با ارتش سوریه كشته شد. پس از آن نزاعهاى دیگرى آغاز گردید و در 28 آذر 1365/ 19 دسامبر 1986 نبرد طرفین در تبانه ــكه تا آن زمان به تصرف ارتش سوریه درنیامده بودــ شروع شد و ماهها به طول انجامید و دهها تن در آن كشته شدند (مصرى، 2004). از آن پس، فعالیت حركةالتوحید در امور سیاسى لبنان ضعیف‌تر شد و بیشتر فعالیتهایش در محله‌هاى اطراف منزل شیخ سعید شعبان ادامه یافت (جاك، 1428).

روند نزولى فعالیتهاى حركت توحید ادامه داشت تا اینكه در 1376ش/1997 شیخ‌سعید شعبان درگذشت. با وفات او، ضربه دوم به این جنبش وارد شد، كه كمتر از ضربه اول (ورود ارتش سوریه به طرابلس) نبود. سران حركةالتوحید، دو راه جداگانه را برگزیدند: شیخ هاشم منقاره و شیخ ابراهیم صالح «جنبش توحید اسلامى ـ شوراى رهبرى» (حركةالتوحیدالاسلامى ـ مجلس‌القیادة) را تأسیس كردند و شیخ بلال شعبان (فرزند سعید شعبان) و عده‌اى دیگر راه سعید شعبان را ادامه دادند و «جنبش توحیداسلامى ـ شوراى امناء» (حركةالتوحیدالاسلامى ـ مجلس الامناء) را رهبرى كردند (قصیر، 2005).

پس از ترور نخست‌وزیر اسبق لبنان، رفیق حریرى، در 26 بهمن 1383/ 14 فوریه 2005، سران حركةالتوحید كوشیدند به‌ وحدت برسند و آن را به صورت جنبشى واحد، به ریاست شیخ ناجى، درآورند، ولى طولى نكشید كه هرگونه تلاش براى وحدت را تكذیب كردند و اعلام كردند كه صرفآ به‌دنبال ایجاد یك جبهه مشترك سیاسى و تبلیغاتى هستند.

حركةالتوحیدالاسلامى در سیاست داخلى كمتر به فعالیت پرداخت. این جنبش در برخى رأی‌گیریهاى مجلس لبنان از نامزدهاى جماعت اسلامى (الجماعةالاسلامیة)، از احزاب مهم اسلام‌گراى سنّى در لبنان، حمایت كرد و در انتخابات شهرداریها نیز از برخى نزدیكان حركةالتوحید طرفدارى كرد و فعالیت مردمی‌اش بسیار محدود بود. این جنبش در جناح‌بندیهاى پس از ترور رفیق حریرى، به‌رغم آنكه بسیارى از جریانهاى سنّى در گروه 14 مارس (موافقان حكومت لبنان) قرار گرفتند، به گروه 8 مارس (دوستان سوریه و حزب‌اللّه) پیوست (عماد، همانجا).

---

منابع :
سناءجاك، «طرابلس بوابة السلفیین: الحركات السلفیة... من افكار سید قطب‌الجهادیة الى ’عرقنة لبنان‘»، الشرق الأوسط، ش 10405، 9 جمادی‌الاولى 1428،

Retrieved Oct.28, 2007, from http://www.asharqalawsat. com/details.asp? Section=45& article=420635& issue= 10405;


حركةالتوحیدالاسلامى،

Retrieved Oct. 27, 2007, from http://www. attawhed. org/ Page. Aspx? ID=1;


عبدالمنعم حفنى، موسوعة الفرق و الجماعات و المذاهب و الاحزاب و الحركات الاسلامیة، قاهره 2005؛
عبدالغنى عماد، «اسلامیو لبنان... بین منهج‌المشاركة... و ایدیولوجیا التكفیر»، الرأى الآخر، ش 10 (یولیو 2007)؛
قاسم قصیر، «أى مستقبل للحركات و القوى و الهیئات الاسلامیة بعد اغتیال الرئیس الشهید و الانسحاب السورى من لبنان؟»، المستقبل، ش 1913، 10 أَیار 2005،

Retrieved Oct. 28, 2007, from http:// almustaqbal.com/ stories.aspx?Story ID= 120416;


محمد مصرى، «طرابلس فى قلق دائم... منذ 1955»، التمدن، 2004،

Retrieved Oct. 28, 2007, from http:// www. attamaddon.com/ -News Search. php?i News ID= 5685& c Action= Details;


احمد موصللى، موسوعة الحركات الاسلامیة فى الوطن العربى و ایران و تركیا، بیروت 2004.

/ حمیدرضا دهقان /