حربى ، ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق، عالم و محدّث حنبلى خراسانیالاصل ساكن بغداد، در قرن سوم. به نوشته خطیب بغدادى (ج 6، ص 523)، حربى در 198 به دنیا آمده است. عموم شرح حال نگاران بعدى نیز بخش عمده مطالب خود را درباره حربى به نقل از او آوردهاند (براى نمونه رجوع کنید به ابن ابییعلى، ج 1، ص 218ـ235؛ سمعانى، 1408، ج 2، ص197ـ 198؛ قفطى، ج 1، ص 155ـ 158). اصل حربى از مرو بود، ولى در بغداد سكونت داشت (خطیب بغدادى، ج 6، ص 523ـ 524). به نوشته خطیب بغدادى (همانجا)، مادر حربى از قبیله تغلبیه بود. سبب شهرت او به حربى، طبق گفته خود او اقامتش در محله حربیه، در بخش غربى بغداد، بوده است (سمعانى، 1408، ج 2، ص 197؛ براى وجه نامگذارى این محله رجوع کنید به یاقوت حموى، ذیل «حربیه»). درباره مراحل اولیه زندگى حربى اطلاعى در دست نیست. به نوشته خطیب بغدادى (ج 6، ص 524)، حربى اموال فراوانى را كه به ارث برده بود، صرف یادگیرى حدیث كرد.
از مقایسه سال ولادت حربى با تاریخ وفات استادش حسنبن موسى بغدادى در 210، در مییابیم كه حربى از حدود ده سالگى به فراگیرى دانش حدیث پرداخته است (حربى، 1401، مقدمه حمد جاسر، ص 17، 50). برخى مشایخ حربى، ابونعیم فضل بن دكین*، علیبن جعد جوهرى*، احمدبن حنبل*، و محمدبن مقاتل مروزى بودند (خطیب بغدادى، ج 6، ص 532؛ براى فهرست كاملِ مشایخ وى رجوع کنید به حربى، 1401، همان مقدمه، ص 38ـ83). حربى همانند دیگر حنبلیان بغداد (براى نمونه رجوع کنید به ابن ابییعلى، ج 1، ص 78، 81، 95)، مسموعات خود از احمد بن حنبل را به نام المسائل نقل كرده كه ابوالحسین محمدبن ابی یعْلى فرّاء نسخهاى از آن را در اختیار داشته (رجوع کنید به همان، ج 1، ص 219) و برخى مطالب آن را نقل كرده است (رجوع کنید به همان، ج 1، ص 232ـ233). از حربى كسان بسیارى حدیث نقل كردهاند، از جمله محمدبن علیبن عَلون مُقرى، ابوبكربن مالك قَطیعى، عبیداللّهبن احمدبن بُكَیر و برخى عالمان نحوى چون ابوبكر محمدبن قاسم انبارى، و ابوعمرو زاهد مشهور به غلام ثعلب (خطیب بغدادى، همانجا؛ قفطى، ج 1، ص 155؛ براى فهرست راویان حربى رجوع کنید به حربى، 1401، همان مقدمه، ص 240ـ253). در منابع رجالى، حربى را محدّثى ثقه، صادق و خبره وصف كرده و زهد و تقواى او را ستودهاند (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج 6، ص 537؛ ابن ابییعلى، ج 1، ص 226، 231ـ232). وى در 21 ذیحجه 285 در بغداد درگذشت و در خانهاش به خاك سپرده شد (خطیب بغدادى، همانجا؛ سمعانى، 1408، ج 2، ص 198).
برخى تألیفات منسوب به حربى كه نسخهاى از آنها باقى نمانده عبارتاند از: كتاب الادب، كتابالمغازى، كتابالتیمم (ابنندیم، ص 287)، دلائل النبوة، كتابالحمام، ذمالغیبة، سجودالقرآن (ابن ابییعلى، ج 1، ص 219)، كتابالسروى (خطیب بغدادى، ج 6، ص 532؛ حربى، 1401، همان مقدمه، ص 224ـ226؛ رجوع کنید به حربى، 1401، همان مقدمه، ص 221ـ 239). ذهبى در تذكرةالحفاظ (ج 2، ص 585) به در اختیار داشتن برخى آثار حربى اشاره كرده است. همچنین برخى آثار او در اختیار ابنحجر عسقلانى بوده است (رجوع کنید به ج 1، ص 288، ج 2، ص 355، 375، 399).
حَمَد جاسر (حربى، 1401، مقدمه، ص 262ـ270) نسخهاى، كه آغاز آن افتاده بوده است، به نام كتاب المناسك و اماكن طرقالحج و معالمالجزیرة را با ذكر دلایلى كتاب المناسك حربى دانسته و متن تصحیح شده آن را نیز منتشر كرده است (ریاض 1389/1969). عاید در مقدمه خود بر غریبالحدیث حربى (1405، ج 1، ص 47ـ48)، دلایلى بر عدم قطعیت انتساب متن چاپ شده مذكور به حربى آورده است (براى تداول روایت المناسك رجوع کنید به سمعانى، 1395، ج 2، ص 12).
از دیگر آثار حربى، اكرامالضیف (1319 و 1400) در قاهره چاپ غیرانتقادى شده است. از این كتاب نسخهاى در كتابخانه عاشر افندى شهر سلیمانیه به شماره 667 و نسخهاى دیگر در كتابخانه استانبول (مجموعه 237، گ 79ـ101) موجود است (حربى، 1401، مقدمه حمد جاسر، ص 222). از اثر دیگر حربى، یعنى انتفاعالاموات بِإهداء التلاوات و الصدقات و سائر القربات، نسخهاى در كتابخانه رشیدافندى (مجموعه 159، رساله 2، گ 159الف ـ 185الف) موجود است (ششن، ص 382).
مهمترین و معروفترین كتاب حربى، غریبالحدیث است (رجوع کنید به ابنندیم؛ قفطى، همانجاها) و خطیب بغدادى (ج 6، ص 523) از آن یاد كرده است. شیوه متداول در غریب الحدیثنگارى پیش از حربى، خاصه روش ابوعُبَید قاسمبن سلّام هروى، براساس اصل مسندنویسى (گردآورى احادیث حاوى واژههاى غریب از هر یك از اصحاب و شرح آن) بود اما حربى، با تلفیق این شیوه و روش الفبایى لغویان، طریقى جدید در غریبالحدیثنگارى پدید آورد (مسعودى، ص 94ـ98). وى، همچنین ضمن بهرهگیرى از آثار پیش از خود، اثرى جامعتر در غریبالحدیث تألیف كرد. كتاب وى در پنج مجلد تألیف شده و مشتمل بر تمام احادیثى بوده كه لفظى غریب در آنها وجود داشته است. براساس وصف ابنخیر اشبیلى (ص 194) از كتاب حربى، میتوان دریافت كه حربى از اتمام این تألیف فراغت نیافته است (حربى، 1405، ج 1، همان مقدمه، ص 54ـ55؛ همو، 1401، همان مقدمه، ص 228). بهنوشته عاید (حربى، 1405، ج 1، مقدمه، ص 55)، این گفته اشبیلى بهسبب رواج نسخهاى ناقص از كتاب حربى در اندلس بوده است. ابنندیم (همانجا) كتاب غریبالحدیث را وصف كرده است. حربى، به دلیل اعتقاد به باورهاى اهل حدیث درباره افضلیت خلفا، كتاب خود را نیز به همینگونه آغاز كرده است (رجوع کنید به همانجا). وى ابتدا متن حدیث را با سلسله سند كامل نقل كرده، سپس به بیان معناى كلمه غریب پرداخته و آنچه در توضیح آن از صحابه و تابعین نقل شده آورده و در مواردى از قرآن و اشعار عرب شواهدى ذكر كرده است. عاید (حربى، 1405، ج 1، مقدمه، ص 92ـ152) به تفصیل از ویژگیهاى این كتاب، با ذكر شواهد گوناگون، بحث نموده است.
مفصّل بودن كتاب و مباحث آن، سبب دشواریابىِ احادیث و مهجور ماندن كتاب شده، اما اثر او همچنان مورد استفاده محدّثان بوده و كسانى چون ابوبكر محمدبن قاسم انبارى، ابومنصور محمدبن احمد ازهرى و ابوعبید بكرى از آن مطالبى نقل كردهاند (رجوع کنید به همان مقدمه، ص 58ـ79). همچنین عاید (همان، ص 80ـ91) نمونههایى از تأثیر كتاب حربى را در تألیف كتابهاى غریبالحدیث پس از او نقل كرده است. ابناثیر در النهایة فى غریبالحدیث و الاثر (ج 1، ص 10)، ضمن ستودن غریبالحدیث حربى، مفصّل بودن كتاب را علت مهجور ماندن آن ذكر كرده، اما به كامل و جامع بودن آن اشاره كرده و خود در تألیف كتابش از آن بهره برده است. بنابر تحقیق سلیمانبن ابراهیم عاید (حربى، 1405، ج 1، مقدمه، ص 153)، تنها نسخه موجود از غریبالحدیث، نسخهاى ناقص از بخش پنجم كتاب در كتابخانه ظاهریه دمشق (موجود در «مكتبةالاسلام») است و خود وى متن انتقادى آن را منتشر كرده است (مكه 1405/ 1985). دُخَیل بن صالح لحیدان در مقالهاى (ص 69ـ218) به بررسى و تخریج برخى احادیث مرفوع غریبالحدیث حربى پرداخته است. حربى شعر نیز میسروده و خطیب بغدادى (ج 6، ص 535ـ537) نمونههایى از اشعار وى را نقل كرده است.
منابع : (1) ابنابییعلى، طبقات الحنابلة، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض 1419/1999؛ (2) ابناثیر، النهایة فى غریبالحدیث والاثر، چاپ صلاحبن محمدبن عویضه، بیروت 1418/1997؛ (3) ابنحجر عسقلانى، المجمع المؤسس للمعجمالمفهرس، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلى، بیروت 1413ـ1415/ 1992ـ1994؛ (4) ابنندیم (تهران)؛ (5) محمدبن خیر اشبیلى، فهرسة مارواه عن شیوخه منالدواوین المصنفة فى ضروبالعلم و انواعالمعارف، چاپ فرانسیسكو كودرا و ریبرا تاراگو، ساراگوسا 1893، چاپ افست بیروت 1399/1979؛ (6) ابراهیمبن اسحاق حربى، غریبالحدیث، چاپ سلیمانبن ابراهیم عاید، مكه 1405/ 1985؛ (7) همو، كتابالمناسك و اماكن طرقالحج و معالم الجزیرة، چاپ حمد جاسر، ریاض 1401/1981؛ (8) خطیب بغدادى؛ (9) محمدبن احمد ذهبى، كتاب تذكرةالحفاظ، حیدرآباد، دكن 1388ـ 1390/ 1968ـ1970؛ (10) عبدالكریمبن محمد سمعانى، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودى، بیروت 1408/ 1988؛ (11) همو، التحبیر فیالمعجم الكبیر، چاپ منیره ناجى سالم، بغداد 1395/1975؛ (12) رمضان ششن، مختارات من المخطوطات العربیة النادرة فى مكتبات تركیا، استانبول 1997؛ (13) علیبن یوسف قفطى، اِنباهالرواة على اَنباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج 1، قاهره 1369/1950؛ (14) دخیل لحیدان، «الاحادیث المرفوعة فى كتاب غریبالحدیث للامام الحربى (198ـ285ه ) من باب ’ریاء‘ الى نهایة باب ’نشف‘ دراسة و تخریجاً»، مجلة جامعةالامام محمدبن سعودالاسلامیة، ش 34 (ربیعالآخر 1422) ؛ (15) عبدالهادى مسعودى، «سیر تدوین غریبالحدیث»، فصلنامه علمى ـ تخصصى حدیث، سال 4، ش 3 (پاییز 1378)؛ (16) یاقوت حموى.