دستگرد ، شهرى در بخش برخوار در شهرستان برخوار و ميمۀ استان اصفهان. اين شهر در مشرق شهرستان، در ارتفاع حدود 571،1 مترى و در حدود پانزده كيلومترى شمال شهر اصفهان، در كنار راه اصلى اصفهان ـ دولتآباد (مركز بخش برخوار)، و در دشت بلندى قرار دارد. آب و هواى آن معتدل خشك است. بيشترين دماى آن ْ42 در مرداد، كمترين آن ْ2ر12- در بهمن، و ميانگين بارش ساليانۀ آن 6ر121 ميليمتر است (رجوع کنید به سازمان هواشناسى كشور، ص 34).
پيش از 1329ش، آبادى دستگرد، مركز دهستان برخوار بود و برخوار بخش حومۀ شهرستان اصفهان و تابع استان دهم (اصفهان) بود. در اين سال، آبادى دستگرد شهر شد و با تشكيل شهرستان برخوار و ميمه در تير 1368 و بخش برخوار در فروردين 1379، تابع شهرستان و بخش مذكور گرديد (رجوع کنید به رزمآرا، ج 10، ص 88؛ ايران. وزارت كشور، 1382ش، ذيل «استان اصفهان»).
در سرشمارى 1375ش، جمعيت شهر 021،14 تن ضبط شده است (رجوع کنید به مركز آمار ايران، ص هفتاد و چهار). اهالى آن شيعۀ دوازده امامياند و به فارسى سخن ميگويند (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 71، ص 117).
دستگرد از طريق دو راهىِ حبيبآباد، به اردستان و نائين مرتبط ميشود. بزرگراه اصفهان به شاهينشهر و تهران از كنار آن ميگذرد (مهريار، ج 1، ص 387). فرشبافى با طرحهاى اصفهانى و نائينى در آن رواج دارد (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 71، ص 118). شهر داراى زيارتگاهى به نام امامزاده ادهم است (همانجا).
نام آن به صورتهاى دَسْتْجِرْد و دستگردبرخوار هم ضبط شده است (رجوع کنید به جابرى انصارى، ص 438؛ مهريار، ج 1، ص 386). آباديها و شهرهاى بسيارى در استان اصفهان و نيز در استانهاى ديگر، از جمله خراسان، به اين نام خوانده شدهاند. جزء گرد/ كرد/ جرد در اين اسامى، از «كرت» فارسى باستان، به معناى ساخته و پرداخته، گرفته شده است و دستگرد يعنى شهر ساخته دست. از جمله شهرهاى قديمى با اين نام، دستكرهالملك* است (رجوع کنید به مهريار، ص 385ـ386؛ نيز براى اطلاع بيشتر از معانى اين واژه رجوع کنید به جعفرى زند، ص 93ـ96).
دستگرد در ناحيه قديمى برخوار* قرار داشته است و در دورۀ ناصرى از روستاهاى بزرگ و معروف بلوك برخوار محسوب ميشد (رجوع کنید به افضلالملك، ص 78؛ اصفهانى، ص 300). جابرى انصارى (متوفى 1335ش) آن را قريهاى با چهار هزار سكنه ذكر كرده است (رجوع کنید به ص 438). در حدود 1330ش (رجوع کنید به رزمآرا، همانجا)، دستگرد 119،5 تن جمعيت داشت، از توليداتش غلات و پنبه و پشم و روناس بود و بافت قالى و كيش (نوعى پارچه كتانى) در آن رواج داشت.
علاوه بر دستگردِ ياد شده چندين آبادى به نام دستگرد وجود دارد، از جمله دستگردِ قَدّادِه/ دستجرد غداده، مركز دهستان ماربين سفلا در شهرستان خمينيشهر؛ دستگردِ مار، در دهستان بَرَان شمالى در شهرستان اصفهان؛ دستگرد مهرآوران، از آباديهاى دهستان گَركَن در شهرستان لِنجان؛ آبادى قديمى دستگرد يا دستجرد خيار، كه به علت داشتن مزارع خيار و زود به عمل آمدن اين محصول آن را به اين نام ميخواندند، و امروزه از محلات شهر اصفهان به شمار ميرود (رجوع کنید به جعفريزند، ص 96؛ مهريار، ص 387). به گفتۀ اصفهانى، دستگرد از روستاهاى معروف بلوك جِى بود كه خيار خوب اصفهان از مزارع آن تهيه ميشد و باغهاى زردآلو و آلوچه و شليل و هلو، و انواع انگور آن مشهور بود (رجوع کنید به ص 298ـ299). حسن دستگردى* متخلص به وحيد، صاحب امتياز مجله ارمغان و وحيد دستگردى، مصحح خمسه نظامى گنجوى، به دستگرد خيار منسوباند (مهريار، ج 1، ص 387).
منابع : (1) محمدمهديبن محمدرضا الاصفهانى، نصف جهان فى تعريف الاصفهان، تصحيح منوچهر ستوده، تهران 1340ش؛ (2) ميرزا غلامحسين افضلالملك، سفرنامه اصفهان، به كوشش ناصر افشارفر، تهران 1380ش؛ (3) ايران. وزارت كشور، نشريه تاريخ تأسيس عناصر تقسيماتى به همراه شماره مصوبات، تهران: معاونت سياسى دفتر تقسيمات كشورى 1382ش؛ (4) همو، عناصر و واحدهاى تقسيمات كشورى، تهران آذر 1385ش؛ (5) حاج ميرزاحسنخان جابرى انصارى، تاريخ اصفهان، تصحيح جمشيد مظاهرى (سروشيار)، اصفهان: مشعل 1378ش، 3ج در يك مجلد؛ (6) عليرضا جعفريزند، اصفهان پيش از اسلام (دوره ساسانى)، تهران: آن 1381ش؛ (7) رزمآرا؛ (8) سازمان هواشناسى كشور، سالنامه آمارى هواشناسى 76ـ 1375، تهران 1377ش؛ (9) وزارت دفاع، اداره جغرافيايى ارتش، فرهنگ جغرافيائى آباديهاى كشور جمهورى اسلامى ايران، جلد :71 اصفهان، تهران 1367ش؛ (10) مركز آمار ايران، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن ـ 1375، نتايج تفصيلى كل كشور، تهران 1376ش؛ (11) محمد مهريار، فرهنگ جامع نامها و آباديهاى كهن اصفهان، اصفهان : فرهنگ مردم 1382ش؛ (12) گيتاشناسى، نقشه جمهورى اسلامى ايران (براساس تقسيمات كشورى، مقايس 000/600/1:1، تهران 1383ش.