بحرین (1) («دو دریا») ، مفهومی که پنج بار در قرآن (یک بار در حالت رفع ، فاطر: 12) آمده است . دو دریا یکی به خوشگواری و شیرینی ، و دیگری به شوری و تلخی (فاطر: 12؛ فرقان : 53) وصف شده است . از هر دو گوشت تازه و زینت آلات ( «حِلْیَه » ) به دست می آید، و کشتیهایی در آنها دیده می شود (فاطر: 12). طبری ( تفسیر ، ذیل فرقان : 53) می گوید: صفات خوشگوار و شیرین به آب رودخانه ها و باران ، و شور و تلخ به آب دریاها اشاره دارد.

مانعی که «برزخ » (فرقان : 53؛ الرحمن : 20) و «حاجز» (نمل : 61) نامیده شده است ، این دو دریا را از یکدیگر جدا می کند. دانشمندان مسلمان این مفهوم را به چندین وجه تفسیر کرده اند، از جمله اینکه در آسمان و بر روی زمین دریایی است که با برزخی از هم جدا شده اند (طبری ، تفسیر ، ذیل الرحمن : 20). اغلب آراء بیشتر جنبة جغرافیایی دارد و غالباً چنین می انگارند که منظور از دو دریا بحر روم (مدیترانه ) و اقیانوس هند مشتمل بر بحراحمر است ؛ ولی قرآن (لقمان : 27) از هفت دریا یاد می کند ( رجوع کنید به تکملة همین مقاله ).

از محل التقای دو دریا، یعنی «مجمع البحرین »، تنها یک بار در قرآن (کهف : 60 ( آیة 61 به صورت «مَجْمَعَ بَیْنِهِما» ) ) یاد شده است . برخی از مفسّران آن را محلّ التقای بحر فارس و بحر روم دانسته اند (رجوع کنید به بیضاوی ، طبری ، نَسفی ، زمخشری و ...). دیگران محل التقای دو دریا را باب المندب ، یعنی جایی که دریای اردن و بحراحمر به هم می پیوندند، یا (مثلاً قرطبی ، الجامع ، ذیل کهف : 61) در محل تنگة جبل طارق دانسته اند. همچنانکه وِنسینک در مقالة «الخضر» ( د. اسلام ، چاپ اول )، خاطرنشان می کند «یکی از تعابیر بعید این است که مراد از التقای دو دریا، ملاقات موسی و خضر، یعنی دو دریای حکمت است » (رجوع کنید به تکملة همین مقاله ).

محمد ثانی پس از فتح قسطنطنیه عنوان «سلطان البرّین و البحرین » را اختیار کرد، و این از جملة عناوینی است که بعد از او دیگر حکّام عثمانی نیز به کار برده اند.

---

منابع :
علاوه بر قرآن و نظر مفسّران 

(1) رجوع کنید به EI 1 , Suppl., s. v. ûDj ¢ ugh ¢ ra ¦ fiya ¦ ý (by J. H. Kramers);
(2) J. H. Kramers, ûGeography and commerceý, in The Legacy of Islam , Oxford 1947;
(3) idem, L'influence de la tradition iranienne dans la gإographie arabe et la littإrature gإographique classique des Musulmans , in Analecta Orientalia , Leiden 1954;
(4) A. J. Wensinck, The Ocean in the literature of the Western Semites , Amsterdam 1918.

) / د. اسلام / مولیگان (

تکمله . در قرآن (کهف : 60) به دیدار حضرت موسی و خضر علیهماالسلام اشاره شده است که ضمن آن ، موسی و همراهش از «بهم آمَدَنگاه » دو دریا عبور کرده اند. مفسّران در تعیین این دو دریا اختلاف دارند، اما بیشتر آنان از دو دریای مشخّص مثل بحرروم و بحرفارس ، بحر قلزُم و بحر محیط نام برده اند. بیضاوی (ج 4، ص 120) قولی را نقل می کند که طبق آن مراد از دو دریا همان موسی و خضر است که یکی از دانش ظاهری و دیگری از دانش باطنی آکنده بود.این قول ، اگر چه به ابن عبّاس هم نسبت داده شده است ، با آیات مجاور آن سازگاری ندارد و قرطُبی (ج 11، ص 9) آن را ضعیف خوانده است .

در چهار آیة دیگر (فرقان : 53، نمل : 61، فاطر: 12، رحمن : 19) بحرین به عنوان نشانه ای از قدرت و تدبیر خداوند و نمونه ای از نعمتهای او معرفی شده است . به گفتة قرآن ، دو دریای شور و شیرین ، که با یکدیگر از بعضی جهات مشابهت دارند، تلاقی می کنند، اما مانعی در میان هست که از آمیختن آب آنها با یکدیگر جلوگیری می کند. دربارة این دو دریا و به هم آمدن آنها و چگونگی در نیامیختن آب یکی با آب دیگری و برزخِ (حاجز) موجود میان آن دو، اقوال مختلفی ذکر شده است که عمدتاً به سه دسته تقسیم می شود: 1) مراد از بحرین دو دریای معیّن ، مانند دریای فارس و روم (مدیترانه )، دریای روم و هند، دریای آسمان و زمین ، دریای مشرق و مغرب است . بر اساس این قول ، که غالباً از مفسّران نخستین نقل شده ، برزخ بر یکی از معانیِ خشکی بین دو دریا، جزایر، فاصلة زمانی دنیا تا آخرت که نظام کنونی جهان در آن دگرگون می شود، آنچه بین زمین و آسمان است ، سرزمین حجاز و سرانجام ، عاملی نشأت گرفته از قدرت الهی ، تطبیق شده است . 2) رودهای بزرگ و دریاها (به معنای لغوی «بحر» ـ آب فراوان ـ توجه شود) که اولی آب شیرین و دومی آب شور دارد. برخی آب باران را هم جزو دریای شیرین دانسته اند. در این صورت ، مراد از برزخ مانعی خاکی است که به امر الهی از تباهی یکی بر اثر آمیختگی با دیگری پیشگیری می کند و ممکن است محسوس یا نامحسوس باشد، یا نفس طبیعت دو آبِ شیرین و شور است از نظر چگالی و همچنین کیفیت جریان آنها (بلندتر بودن بستر رودخانه از سطح دریا) یا عوامل دیگر. با توجه به شیرینی آب رودها و اشتراک آنها با دریاها در فوایدی که قرآن برای دو دریا بر شمرده ، این قول بیشتر مقبول مفسران واقع شده است ، هر چند در بیان آمیخته نشدن آب دو دریا، که محل التقای آنها همان مصب است ، قول واحدی وجود ندارد و بسیاری از مفسران نیز در این باره سکوت کرده اند. بنابرقولی ، می توان گردش طبیعی دو جریان آب شور و شیرین را، که به ظاهر با یکدیگر آمیخته می شوند و با اینهمه هر کدام به حال خود می ماند بر تعبیر «لا یَبْغیانِ» تطبیق کرد. رودها از آب برف و باران پدید می آیند، به سوی دریا پیش می روند و با آب دریا در می آمیزند. از تبخیر آب دریا ابر پدید می آید و باران و برف می بارد. این چرخه در بر دارندة در آمیختگی آب دو دریا و باقی ماندن آن دو به حال خود است . 3) مجموعة آبهای شیرین که بخش اعظم آنها در مخازن زیر زمین جای دارد، و رودها و چشمه ها را از سویی و مجموعة آبهای شور دریاها را از سوی دیگر پدید می آورد. این قول با قول دوم قرابت بسیار دارد، ولی شمول آن بیشتر است . در این قول ، برای عدم تجاوز دو آب به یکدیگر، بیان خاصّی مطرح نشده است . در تفاسیر گذشته از بحث مستقیم پیرامون «بحرین »، نکات دیگری نیز دیده می شود. مثلاً بیشتر مفسران ، آیة 12 از سورة فاطر را تمثیلی از مؤمن و کافر می دانند، با این تفاوت که آب شور فوایدی هم دارد. و نیز در تأویل آیة 19 سورة رحمن ، از شماری از صحابه و امامان خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه وآله و سلّم ، نقل شده که دو دریا اشاره به حضرت علی علیه السلام و حضرت زهرا سلام اللّه علیها دارد. این تأویل با توجّه به روایات نبوی ، که قرآن را دارای حقایق باطنی معرفی کرده ، معنای ظاهری آیه را نفی نمی کند ( رجوع کنید به تأویل * ؛
باطن * ).

اما هفت دریا که در قرآن (لقمان : 27) از آن یاد شده ، به پدیده ای طبیعی نظر ندارد، بلکه در مقام بیان نامتناهی بودن پدیده های عالم تکوین و، به تعبیر قرآن ، «کلمات اللّه » است و اینکه اگر تمام آب دریاها با افزودن هفت دریای دیگر به عنوان مرکّب به کار رود، برای نگارش کلمات الهی کفایت نمی کند. طباطبائی (ج 16، ص 232) این نکته را یادآور شده است که عدد هفت در آیة یاد شده فقط افادة کثرت کلمات الهی می کند. سیدقطب (ج 6، ص 494) نیز مراد از بحر در آن آیه را همة دریاهای روی زمین می داند.

---

منابع :
(5) علاوه بر قرآن ؛
(6) تفاسیر از جمله : محمودبن عبدالله آلوسی ، روح المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم و السبع المثانی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(7) ابن جوزی ، زاد المسیر فی علم التفسیر ، بیروت 1404/1984؛


(8) ابن عبّاس ، تنویرالمقباس من تفسیرابن عباس ، لاِ بن طاهر محمدبن یعقوب فیروز آبادی ، در مجمع التفاسیر ، استانبول 1404/1984؛
(9) هاشم بن سلیمان بحرانی ، البرهان فی تفسیرالقرآن ، چاپ محمودبن جعفر موسوی زرندی ، تهران 1334 ش ؛
عبدالله بن عمر بیضاوی ، انوار التنزیل و اسرار التأویل ، در مجمع التفاسیر ،

(10) استانبول 1404/1984؛
(11) علی بن محمد خازن ، لباب التأویل فی معانی التنزیل ، در مجمع التفاسیر ، استانبول 1404/1984؛
(12) محمودبن عمر زمخشری ، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(13) محمد حسین طباطبائی ، المیزان فی تفسیرالقرآن ، بیروت 1390ـ1394/ 1971ـ1974؛
(14) فضل بن حسن طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ، چاپ احمد عارف زین ، صیدا 1333ـ1356/ 1914ـ1937؛
(15) محمدبن جریر طبری ، جامع البیان فی تفسیرالقرآن ، بیروت 1400ـ1403/ 1980ـ1983؛
(16) محمدبن حسن طوسی ، التبیان فی تفسیر القرآن ، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(17) محمدبن عمر فخر رازی ، التفسیر الکبیر ، قاهره ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(18) 8محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، چاپ افست تهران 1364 ش ؛
(19) سید قطب ، فی ظلال القرآن ، بیروت 1386/1967؛
(20) عبدالله بن احمد نسفی ، مدارک التنزیل و حقائق التأویل ، در مجمع التفاسیر ، استانبول 1404/1984، ذیل آیات مطرح شده در متن ؛
نیز

(21) رجوع کنید به عبدالله تاج ، «تفسیر آیات 19 و 20 سورة الرحمن » (جزوه دستنویس )؛
(22) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403، ج 13، ص 281، ج 57، ص 25ـ27.

/ حسن طارمی /