حدودالشَّمالیه ، استانى به مركزیت شهر عَرعَر در عربستان سعودى. استان حدودالشمالیه در شمال عربستان سعودى قرار دارد. از شمال مجاور عراق و بخشى از اردن است. استان شرقیه در مشرق، استانهاى ریاض، قصیم و حائل در جنوب و استان جوف در بخشى از جنوب و مغرب آن قرار دارند. این استان، چند شهر مهم دارد، مانند رفحا و عویقیله در مشرق، طریف در شمال غربى و شهر جدید عرعر نزدیك مرز عراق (رجوع کنید به اطلس المملكة العربیة السعودیة، ص 14ـ15؛ >اطلس جامع جهان تایمز<، نقشه 35).

حدودالشمالیه در دشتى معروف به وِدْیان (یا حجره)، در ارتفاعى میان 400 تا 560 متر از سطح دریا، میان دو صحراى بادیةالشام* در شمال و نَفُود* بزرگ در جنوب گسترده است. چند عارضه مهم طبیعى دارد، مانند صحارى داغ حَماد و حَرّه در مغرب و بیابانهاى شنى دهناء و خُبّ صحّه در مشرق (رجوع کنید به شریف، ص 81؛ >اطلس جامع جهان تایمز<، همانجا). نام ودیان به دلیل كثرت وادى در این دشت، به آن اطلاق شده و در میان وادیهاى بسیارِ استان، كه جهت جنوب‌غربى ـ شمال‌شرقى دارند، وادیهاى اباغور، حور، عرعر، حامر، ابیض و میره، به ترتیب از مشرق به مغرب، مهم‌ترند (رجوع کنید به الموسوعة العربیة العالمیة، ج 9، ص 95؛ >اطلس جامع جهان تایمز<، همانجا).

حدودالشمالیه از لحاظ كشاورزى با محدودیتهاى طبیعى روبه‌روست و تنها گندم، جو و میوه به میزان اندك در آن تولید می‌شود. این استان به جز پنج نیروگاه كوچك تولید برق، صنایع درخور توجهى ندارد، اما مهم‌ترین معادن فسفات عربستان در این استان است و خط لوله نفت عربستان، كه نفت خلیج‌فارس را به دریاى مدیترانه می‌رساند، از این استان می‌گذرد (صلیع، ص 589؛ اطلس‌المملكة العربیة السعودیة، ص 73، 121، 182). جمعیت این استان در آمار 1378 ش/1999، حدود 000، 237 تن بوده است كه از این تعداد حدود 000، 26 تن غیر سعودى بوده‌اند (المملكة العربیة السعودیة، ش 35، ص 501).

شهر عرعر در ارتفاع 530 مترى از سطح دریا در دشت ودیان قرار دارد. وادى عرعر از جنوب تا شمال شهر كشیده شده و وادى هُیتمى در شمال شهر است. براساس ایستگاه هواشناسى عرعر، میانگین بیشترین دماى سالیانه آن ْ7ر30، میانگین كمترین آن ْ5ر3، و میزان باران سالیانه آن 4ر34 میلیمتر است (همان، ش 35، ص 29ـ36؛ الموسوعة العربیةالعالمیة، ج 9، ص 96؛ اطلس المملكة العربیة السعودیة، ص 47ـ48). عرعر و شهرهاى استان با شهرهاى مهم و مركزى عربستان، فاصله بسیار دارند و از طریق دومةالجندل با مدینه و مكه مرتبط‌اند. فاصله شهر عرعر با مكه حدود 500، 1 كیلومتر، با مدینه حدود 080، 1 كیلومتر و با ریاض حدود 050 ، 1 كیلومتر است (المملكةالعربیةالسعودیة، ش 35، ص 334). شهر عرعر داراى فرودگاه كوچكى است كه بیشتر با ریاض ارتباط دارد (رجوع کنید به اطلس ‌المملكة العربیه ‌السعودیة، ص 142). این شهر با جمعیتى بالغ بر 000، 108 تن، در 1371ش/ 1992 پرجمعیت‌ترین شهر استان بوده است. پس از آن، طریف با حدود 000، 32 تن و رفحا با حدود 30،000 تن بیشترین جمعیت را در میان شهرهاى استان دارند (همان، ص 14؛ براى اطلاع بیشتر رجوع کنید به شریف، ج 1، ص 177). شهر مربع شكل عرعر، گسترش یافته و داراى چند محله مانند خالدیه، عزیزیه، محمدیه و فیصلیه و چند پارك است (رجوع کنید به الموسوعة العربیة العالمیة، ج 9، ص 96؛ اطلس المملكةالعربیة السعودیة، ص 170).

عرعر، كه به سبب كثرت درختان عرعر در منطقه به این نام معروف شده (الموسوعة العربیة العالمیة، ج 9، ص 95)، در مشرق آبادى قدیمى بَدَنه (متعلق به دوره آشوریان) احداث شده است (رجوع کنید به ابوخلیل، ص 17، نقشه؛ >اطلس جامع جهان تایمز<، نقشه 35). سابقه شهر عرعر و شهرهاى پیرامون در پیش از اسلام و اوایل دوره اسلامى چندان روشن نیست. این شهر، كه قبل از اسلام در محدوده قبایل لخم و غسّانیان قرار داشت، در ایام حكومت ابوبكر در قلمرو اسلامى قرار گرفت (رجوع کنید به ابوخلیل، ص 29، نقشه، ص 44، نقشه). ابن‌حائك در سده چهارم (ص294) از وادى عرعر متعلق به قبیله طىّ نام‌برده است. در دوره اسلامى، چون شهرها و قلاع مهم منطقه، مانند عَقَبه و زُبالَه، كه در مسیر مراكز اصلى جزیرةالعرب (مكه و مدینه) و بین‌النهرین (بغداد، بصره و كوفه) و در مسیر قافله‌هاى حج و تجارت عراق به حجاز قرار داشتند، اهمیت یافتند؛ از این‌رو، بسیارى از مؤلفان قدیم در ذكر راههاى میان بصره یا بغداد به حجاز، بدون اشاره به عرعر، از این شهرها و قلاع نام برده‌اند كه نشان می‌دهد عرعر از آنها كم‌اهمیت‌تر بوده است (براى نمونه رجوع کنید به حربى، ص 281ـ286؛ اصفهانى، ص 333ـ339؛ مقدسى، ص 253ـ254؛ نیز رجوع کنید به >اطلس تاریخى اسلام<، ص 22).

در سده پنجم، ناصرخسرو (ص 61) در سفرش از بیت‌المقدس به مكه، به جایى پردرخت با آب روان اشاره كرده كه عرعر نامیده می‌شده است. در اینكه محل موردنظر ناصرخسرو عرعر كنونى بوده است، تردید هست، زیرا مسیر شمالى ـ جنوبى بیت‌المقدس به مكه، از شمال‌غربى جزیرةالعرب می‌گذرد. در سده هفتم، مطالب یاقوت حموى (ذیل «زبالة»، «عرعر») درباره زباله و عرعر نشان می‌دهد كه این دو در میان منازل عراق ـ حجاز اهمیت بیشترى داشته‌اند. پس از آن، تا سده چهاردهم اطلاع كمى از عرعر و شهرهاى حدودالشمالیه در دست است.

در برخى تقسیمات سده چهاردهم عربستان، حدودالشمالیه و عرعر جزو نجد به شمار می‌رفتند و آنچه ملحقات شمالى حائل* نامیده می‌شد، بر حدودالشمالیه دلالت داشت (رجوع کنید به حافظ وهبه، ص 45؛ كحاله، ص 124، پانویس 1). در زمان تعیین مرزهاى شمالى عربستان سعودى (در محدوده حدودالشمالیه) با عراق و اردن، در دهه‌هاى 1300 و 1310ش/1920 و 1930 منازعاتى روى داد كه به تغییر مرزهاى بین‌المللى این استان انجامید (رجوع کنید به صالح، ص 148،150؛ نیز رجوع کنید به الاطلس التاریخى للمملكة العربیة السعودیة، ص 210ـ211، نقشه). در 1314ش/ 1935، عرعر و توابع آن جزو استانهاى حائل و مكه ذكر شدند و در دهه 1330ش/1950 تابع استان مستقل حدودالشمالیه گردیدند. حدودالشمالیه در 1352ش/ 1974، با شانزده منطقه ادارى،000، 129تن جمعیت داشت (رجوع کنید به صالح، ص 173ـ174، 177). امروزه حدودالشمالیه (و عرعر) از دورترین نواحى ادارى عربستان نسبت‌به كانونهاى مهم سیاسى مذهبى این كشور است.

---

منابع :
(1) ابن‌حائك، صفة جزیرة العرب، چاپ محمدبن على أكوع، بغداد 1989؛
(2) شوقى ابوخلیل، اطلس التاریخ العربى الاسلامى، بیروت 1423/ 2002؛
(3) حسن‌بن عبداللّه اصفهانى، بلادالعرب، چاپ حمد جاسر و صالح على، ریاض 1388/1968؛
(4) الاطلس التاریخى للمملكة العربیة السعودیة، ریاض: دارة الملك عبدالعزیز، 1421/2000؛
(5) اطلس المملكة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالى، 1420/2000؛
(6) حافظ وهبه، جزیرةالعرب فى القرن العشرین، (قاهره ?1375/ 1956)؛
(7) ابراهیم‌بن اسحاق حربى، كتاب المناسك و اماكن طرق الحج و معالم الجزیرة، چاپ حمد جاسر، ریاض 1401/1981؛
(8) عبدالرحمان شریف، جغرافیة المملكة العربیة السعودیة، ج 1، ریاض 1427/2006؛
(9) ناصر صالح، «الجغرافیا السیاسیة للمملكة العربیة السعودیة»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامى، ج 3، قسم 1، ریاض: جامعة الامام محمدبن سعود الاسلامیة، 1419/1999؛
(10) عبداللّه صلیع، «الصناعة»، در همان، ج 3، قسم 2، ریاض: جامعة الامام محمدبن سعودالاسلامیة، 1420/2000؛
(11) عمررضا كحاله، جغرافیة شبه‌جزیرة العرب، چاپ احمدعلى، مكه 1384/1964؛
(12) مقدسى؛
(13) المملكة العربیة السعودیة، وزارة التخطیط. مصلحة الاحصاءات العامة، الكتاب الاحصائى السنوى، ش 35، (ریاض) 1419/1999؛
(14) الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، 1419/1999؛
(15) ناصرخسرو، سفرنامه حكیم ناصرخسرو قبادیانى مروزى، چاپ محمد دبیرسیاقى، تهران 1363ش؛
(16) یاقوت حموى؛


(17) An Historical atlas of Islam, ed. William C. Brice, Leiden: Brill, 1981;
(18) The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.

/ وحید ریاحى /