حَدّاد ، طاهر، نویسنده و مبارز سیاسى تونسى و پیش‌گام در دفاع از حقوق زنان و كارگران تونسى. طاهربن علی‌بن بلقاسم الحداد در 1317/1899 در شهر تونس، پایتخت تونس، به دنیا آمد (حداد، ج 1، مقدمه خالد، ص 13؛ كرو، ج 2، ص 385). در كودكى در مكتب‌خانه با مقدمات علوم دینى و قرآنى آشنا شد و در نوجوانى، هنگامى كه تونس تحت استعمار فرانسه بود، با جمعیت خلدونیه* و نیز باشگاه ادبى پیش‌گامان صادقیه (النادى الادبى لقدماء الصادقیة) همكارى داشت (مناعى، ص 137؛ شملى، قسم 2، ص180ـ181؛ حداد، همان مقدمه، ص 14). وى از 1332/1914 در جامع زیتونه* در محضر استادانى چون ابن‌بادیس* (از پیش‌گامان اصلاحات در الجزایر) و محمد عنابى (فقیه و عالم تونسى)، تحصیل كرد (محفوظ، ج 2، ص 109؛ حداد، همان مقدمه، ص 15؛ مناعى، ص 394). در 1338/1920، پس از فارغ‌التحصیل شدن از جامع زیتونه، وارد مدرسه حقوق تونس شد، اما فعالیتهاى سیاسى و اجتماعى او سبب شد از ادامه تحصیل بازبماند و مدتى در مشاغل غیردولتى و امور خیریه به فعالیت بپردازد. او در این مدت با برخى نویسندگان اصلاح‌طلب و روزنامه‌نگاران برجسته، مانند محمود بیرم تونسى، ابوالقاسم شابى*، احمدالدرعى، عبدالعزیز ثعالبى* و طاهر صفر، مناسبات داشت و تحت تأثیر آنها قرار گرفت (مناعى، ص 137، 394؛ محفوظ، همانجا؛ حداد، همان مقدمه، ص 22ـ23). در 1338/1920 در پى انتشار اعلامیه ویلسون، رئیس‌جمهورى امریكا، در تأكید بر پذیرش حق تعیین سرنوشت ملتهاى جهان به دست خودشان، طاهر حداد به همراه هیئتى از فعالان سیاسى تونس، براى مذاكره درباره استقلال تونس، به فرانسه رفت كه بی‌نتیجه بود، اما این ناكامى سبب شد عبدالعزیز ثعالبى حزب دستور* را در همان سال تأسیس كند. طاهر حداد نیز به عضویت آن درآمد و با مشاركت فعال، به‌ویژه انتشار مقاله در روزنامه‌هاى العالم‌الادبى و جریدةالامّة، از مشى آن دفاع نمود (داغر، ج 3، قسم 1، ص 298ـ299؛ شملى، قسم 2، ص181ـ182، 188؛ مالكى، ص251، پانویس 179).

طاهر همچنین، پس از مشاهده اوضاع رقت‌بار كارگران تونسى، به همراه محمدعلى حامى، از سیاستمداران تونسى كه پس از پانزده سال تبعید به تونس بازگشته بود، جمعیت همكارى اقتصادى تونس (جمعیةالتعاون الاقتصادى التونسى) را تأسیس نمود كه به جامعه كارگران تونس (جامعة عموم العَمَلَةِ التونسیین) معروف شد (تیمومى، ج 2، ص 196؛ حداد، همان مقدمه، ص 25، 76ـ77؛ مناعى، ص281ـ282)؛ اما دولت فرانسه در 21 آبان 1304/ 12 نوامبر 1925 محمدعلى حامى را دستگیر و به خارج از كشور تبعید نمود و جمعیت را منحل كرد. به‌رغم این فشارها، حداد به تلاش خود ادامه داد و كتاب العمال التونسیون و ظهور الحركة النقابیة (كارگران تونسى و پیدایش جنبش سندیكایى) را در 1306ش/ 1927 منتشر كرد و در آن تاریخچه تأسیس جمعیت و دلایل ناكامى و سركوبى آن را بررسى نمود. محتواى افشاگرانه آن سبب شد تا فرانسویها در دى 1306/ ژانویه 1928 همه نسخه‌های‌آن‌راجمع‌آورى نمایند (شملى، قسم2، ص 185، 191ـ 192؛ داغر، ج 3، قسم 1، ص 298؛ حداد، همان مقدمه، ص 33ـ34، 41ـ42).

طاهر حداد در خرداد 1309/ ژوئن 1930 در آزمونِ دریافت دانشنامه حقوق پذیرفته شد، اما انتشار كتاب جنجالى امرأتنا فى الشریعة و المجتمع (رجوع کنید به ادامه مقاله) در 19 مهر 1309/ 11 اكتبر 1930، خشم مشایخ زیتونه را برانگیخت و سبب شد حكومت، تحت فشار آنها، وى را از ادامه تحصیل باز دارد. همچنین دیپلم عالى وى را، كه پیشتر از جامع زیتونه گرفته بود، باطل كردند و او را از مشاغلى كه داشت كنار گذاشتند (حداد، همان مقدمه، ص 22ـ23، 43ـ44؛ محفوظ، ج 2، ص 109؛ مناعى، ص 394). از آن پس، حداد منزوى شد. او در این دوران بخشى از افكار خود را نوشت و سرانجام در عزلت، در حالى كه برخى او را تكفیر كرده بودند، در 15 آذر 1314/ 7 دسامبر 1935 درگذشت (حداد، همان مقدمه، ص 46ـ47، ج 3، ص 271ـ301؛ كرو، ج 2، ص 459، 531، 541، 549).

پس از استقلال تونس در 1335ش/1956، طاهر حداد مورد توجه قرار گرفت و كتابهایى درباره زندگى و اندیشه‌هاى وى نوشته شد (رجوع کنید به مناعى، ص 394ـ395؛ كرو، ج 2، ص 386، 396، 553؛ داغر، ج 3، قسم 1، ص 299).

از طاهر حداد بیش از پنجاه مقاله و نامه، و نیز این كتابها به جامانده است: التعلیم الاسلامى و حركةالاصلاح فى جامع الزیتونة، خواطر، دیوان اشعار، العمال التونسیون و ظهور الحركة النقابیة، و امرأتنافى الشریعة و المجتمع. مجموعه آثار او را وزارت فرهنگ تونس در 1378ش/1999، به مناسبت صدمین سال تولد وى، در سه مجلد با عنوان الاعمال الكاملة، منتشر كرده است (محفوظ، ج 2، ص 115؛ مناعى، ص 394؛ كرو، ج 2، ص 385ـ386، 501).

به باور حداد، در زمان او سوسیالیسم بهترین راه براى بازگویى رنجهاى مردم ستمدیده و بزرگ‌ترین مانع در برابر تداوم سیاستهاى استعمارى است و رهبران جنبشهاى آزادی‌بخش نیز می‌توانند با اتكا به آن، براى رهایى ملتهاى خود از سیطره استعمار تلاش كنند (حداد، ج 1، ص180).

از میان آثار حداد، امرأتنا فى الشریعة و المجتمع اثرى جسورانه درباره دفاع از آزادى و حقوق زنان است. اندیشه‌هاى وى در مورد اعطاى حق طلاق به زنان، مساوات كامل میان زن و مرد در تقسیم ارث با وجود نص صریح قرآن، تلاش براى لغو حدود اسلامى در مورد كیفر برخى گناهان معین، و جانشین كردن قوانین حقوق غربى، لزوم كشف حجاب و جلوگیرى از تعدد زوجات، با وجود آگاهى اندك وى از فقه و تفسیر و نص صریح شریعت اسلامى، خشم و انزجار بسیارى، از جمله علماى زیتونه، را برانگیخت (محفوظ، ج 2، ص 111ـ113؛ كرو، ج 2، ص 468، 500، 508ـ 510، 522ـ 525). برخى برآن‌اند كه سبك نگارش كتاب و اظهارنظر وى تقلیدى از شیوه طه حسین، اندیشمند مشهور مصرى، و به شدت متأثر از آراى ماركسیستى است (رجوع کنید به كرو، ج 2، ص 522ـ 525، 527؛ تیمومى، ج 2، ص 197؛ مناعى، ص 277ـ 279). برخى نیز گفته‌اند او مقلد ضیاء گوك‌آلپ*، ملی‌گراى افراطى ترك، بوده كه از طریق روزنامه‌هاى عربى تونس با اندیشه‌هاى او آشنا شده است (رجوع کنید به محفوظ، ج 2، ص 113).

---

منابع :
(1) هادى تیمومى، الاستعمار الرأسمالى و التشكیلات الاجتماعیة ما قبل الرأسمالیة: الكادحون الخِمّاسة فى الأریاف التونسیة (1681-3491)، تونس 1999؛
(2) طاهر حداد، الاعمال الكاملة، چاپ احمد خالد، تونس 1999؛
(3) یوسف اسعد داغر، مصادر الدراسة الادبیة، بیروت 1972ـ1983؛
(4) منجى شملى، فی‌الثقافة التونسیة، بیروت 1405/1985؛
(5) ابوالقاسم محمدكرو، حصاد العمر، تونس 1419/1998؛
(6) امحمد مالكى، الحركات الوطنیة و الاستعمار فى المغرب العربى، بیروت 1994؛
(7) محمد محفوظ، تراجم‌المؤلفین التونسیین، بیروت 1982ـ1986؛
(8) طاهر مناعى، المثقفون التونسیون و الحضارة الغربیة فى مابین الحربین العالمیتین (9191-9391)، سوسه، تونس 2001.

/ ستار عودى /