حُبوبى ، ابوعلى حسن‌بن حارث خوارزمى، ریاضی‌دان، فقیه و قاضى ایرانى فعال در نیمه دوم سده چهارم. نام و نسب و نسبت وى در متون، مختلف است. در آغاز نسخه‌اى از كتاب الاستقصاء وى در كتابخانه آستان قدس رضوى (ش 5239، گ 1پ)، نام مؤلف «ابوعلى الحسن‌بن حرب الحُبوبى» آمده كه احتمالا حرب، مُصَحّفِ حرِث (حارث) است. در نسخه دیگرى از این اثر در همین كتابخانه، در موضع مشابه (ش 2ر5522، گ 1پ)، «الحسن‌بن الحرث الخیوقى» آمده، اما به نظر می‌رسد در اصل «الحبوبى» بوده و بعدها فرد دیگرى آن را به «الخیوقى» (منسوب به خیوه، شهرى در نزدیكى خوارزم قدیم) تغییر داده است. نسبت حبوبى در فهرست كتابخانه نیز به صورت خیوقى ثبت شده است (رجوع کنید به گلچین‌معانى، ج 8، ص 26ـ27، 376ـ 377؛ فكرت، ص 46). همچنین در نسخه‌اى خطى از استخراج الاوتار ابوریحان بیرونى* (كتابخانه دانشكده لیدن، ش 1012)، از ابوعلى یك بار به صورت «قاضى ابی‌على الحسین‌بن الحرث الحبوبى» و هشت سطر پایین‌تر به صورت الجنوبى یاد شده است (ابوریحان بیرونى، 1355ش، ص 19). درنتیجه سوترــكه نخست با استناد به نسخه شماره 986 كتابخانه بودلین دانشگاه آكسفورد، نام او را حسن‌بن حارث حَبوبى خوانده بود (1900، ص 197، ش 491)ــ در ترجمه آلمانى استخراج الاوتار صورت حسین‌بن حارث جنوبى را با تردید پذیرفت (رجوع کنید به همو، 1910ـ1911، ص 17). فلوگل نیز، در تصحیح كشف الظنون حاجی‌خلیفه (ج 1، ص 274)، ضبط جنوبى را بر حبوبى ترجیح داده است (قس همان، چاپ بیروت، ج 1، ستون 80، كه در متن «حبوبى» آمده است). اما با توجه به نسخه‌اى از نامه ابوالوفاى بوزجانى* به حبوبى، كه در آن وى را «الفقیه ابوعلى الحسن‌بن حارث الحبوبى» خطاب كرده است (رجوع کنید به كندى و موالدى، ص 20) و نیز ذكر نام وى در كهن‌ترین نسخه مفتاح‌الحساب غیاث‌الدین جمشید كاشانى با عنوان «ابی‌علی‌الحسن» (گ 115ر، 117ر) یا «ابی‌الحسن» (گ 116ر) بن الحارث حبوبى، پژوهشگران ضبط حُبوبى را بر دیگر صورتها ترجیح داده‌اند.

درباره خاستگاه حبوبى اطلاعى نیست، جز آنكه در نسخه‌هاى الكامل ابن‌اثیر، در ضمن حوادث سال 279، از رباطى در نزدیكى شهر خوارزم به‌نام حبوبه/ جبوه/ حیوه یاد شده است و چه‌بسا صورت اصلى آن حبوبه، و حبوبى منسوب بدانجا باشد، هرچند كه مصححان الكامل غالبآ صورت جبوه را بر دو صورت دیگر ترجیح داده‌اند (رجوع کنید به ابن‌اثیر، 1385ـ 1386، ج 7، ص 459، نیز رجوع کنید به همان، چاپ محمد یوسف دقاق، ج 6، ص 372).

درباره زندگى وى آگاهى چندانى در دست نیست. براساس برخى شواهد و قراینى چون نامه‌نگاریهایش با بوزجانى (رجوع کنید به ابونصر عراق، ص 2؛ كندى و موالدى، همانجا) و نیز ذكر اثباتهایى از وى در استخراج الاوتار (رجوع کنید به ادامه مقاله)، به احتمال بسیار دوره فعالیتهاى علمى او نیمه دوم سده چهارم بوده است. بروكلمان (>ذیل<، ج 1، ص 857) و برخى فهرست‌نگاران (مثلا گلچین معانى، ج 8، ص 26ـ27) ــبا استناد به اینكه در آغاز برخى نسخه‌هاى الاستقصاء حبوبى (از جمله نسخه خطى كتابخانه آستان قدس رضوى، ش 5239) از اهداى این كتاب به آتسز خوارزمشاه (حك : 521ـ551) سخن به میان آمده است ــ حبوبى را، به‌اشتباه، از دانشمندان سده ششم دانسته‌اند؛ اما در برخى دیگر از نسخ الاستقصاء، نام خوارزمشاهى كه حبوبى اثر خود را به وى تقدیم كرده، ذكر نشده و پیداست كه واژه «آتسز» از افزوده‌هاى كاتبان است. احتمالا حبوبى لقب خوارزمشاه را براى یكى از دو فرزند دانش‌دوست مأمون‌بن مأمون خوارزمشاه (بنیان‌گذار دولت خوارزمشاهیان آل مأمون)، یعنى ابوالحسن على (حك : 387ـ ح 390) یا ابوعلى مأمون (حك 390:ـ407)، به‌كار برده، زیرا حبوبى رساله‌اى نیز به نام ابوالحسن (یا ابوالحسین) احمدبن محمد سهلى (سهیلى) خوارزمى، وزیر دانشور و دانش‌دوست این خاندان، نوشته بوده است (ابن‌عدیم، ج 3، ص 1108).

آثار حبوبى عبارت‌اند از: 1)الاستقصاء و التجنیس فى علم الحساب، یا به اختصار الاستقصاء، درباره حساب وصایا (براى دست‌نویسها رجوع کنید به سوتر، 1900؛ بروكلمان، همانجاها؛ سزگین، ج 5، ص 336؛ اوكتایى، ج 3، ص 203؛ گلچین معانى؛ فكرت، همانجاها). كحاله (ج 3، ص 214) نام این كتاب را الاحتساب آورده است. الاستقصاء تقریبآ به سبك جبر و مقابله محمدبن موسى خوارزمى* نوشته شده، با این تفاوت كه در الاستقصاء شمار مثالها اندك است، اما هر مثال با روشهاى گوناگون حل شده است. حبوبى به كتاب خوارزمى توجه خاص داشته و در برخى موارد به اشكالات آن اشاره كرده، كه به نظر وى یا از نویسنده است یا از كاتب (نسخه خطى، ش 5239، گ 23پ). در مواردى نیز اشكال موردنظر حبوبى حتى به متن چاپى كتاب خوارزمى نیز راه یافته است (رجوع کنید به خوارزمى، ص 70ـ71).

حبوبى در دیباچه الاستقصاء (نسخه خطى، ش 5239، گ 1پ ـ 2ر) ویژگى آن را چنین یاد كرده است: «من در این كتاب حل مسائل وصایا را با بهره‌گیرى از روشهاى حساب جبر و مقابله و روشهاى هندسى و به كارگیرى روش خَطَأین، دینار و درهم، خطوط و سطوح شرح داده‌ام. چندى از این روشها را از پیشینیان برگرفته‌ام... و چندى دیگر از روشها را خود بر پایه اصول قدما و پیروى از روشهاى آنان به دست آورده‌ام و در این كتاب از آوردن نمونه‌ها و فروعِ بسیار، دورى گزیده‌ام ازآن‌رو كه هدف، ذكر روشها بود.» از این میان، روش سطوح، موردتوجه غیاث‌الدین جمشید كاشانى* قرار گرفته، زیرا وى در بخش حساب وصایاى كتاب مفتاح‌الحساب، در حل سه مثال از روش حبوبى نیز در كنار روش جبر و مقابله* استفاده كرده است (رجوع کنید به ص255ـ256، 258؛ قس حبوبى، نسخه‌خطى، ش 5239، گ 21پ).

2) كتاب السهلى، درباره مذهب شافعى و حنفى، كه حبوبى آن را به درخواست ابوالحسن سهلى و به نام وى نوشت (ابن‌عدیم، ج 3، ص 1108).

3) دو برهان بر یك قضیه هندسى در كتاب استخراج الاوتار بیرونى. اگر خط شكسته ABC با دو ضلع نابرابر AB و BC، در كمان ABC از دایره‌اى محاط باشد و از نقطه D (وسط كمان ABC)، عمودِ DE را بر ضلع بزرگ‌تر خط شكسته (AB) فرود آوریم، پاى این عمود، وسطِ خط شكسته ABC خواهد بود (رجوع کنید به شكل).

ابوریحان بیرونى این قضیه را به عنوان نخستین قضیه كتاب استخراج الاوتار خود (رجوع کنید به 1367، ص 4ـ5) مطرح و برهانهاى گوناگونى از ریاضی‌دانان یونانى و مسلمان، و از جمله دو برهان از ابوعلى حبوبى، نقل كرده است (رجوع کنید به همان، ص 6ـ25). برهانهاى حبوبى برهانهاى دهم و یازدهم این قضیه است (رجوع کنید به همان، ص 12، 17).

فهرست‌نگار كتابخانه آستان‌قدس احتمال داده است كه رساله بی‌عنوانى در حساب، كه با نسخه‌اى از الاستقصاء در یك مجموعه است (ش 5522)، از ابوعلى حبوبى باشد. این رساله در فهرست مزبور با عنوان «رساله در حساب» آمده است (رجوع کنید به گلچین معانى، ج 8، ص 376).

---

منابع :
(1) ابن‌اثیر، الكامل فى التاریخ، بیروت 1385ـ1386/ 1965ـ1966؛
(2) همان، ج 6، چاپ محمدیوسف دقاق، بیروت 1407/1987؛
(3) ابن‌عدیم، بغیةالطلب فى تاریخ حلب، چاپ سهیل زكار، بیروت [?1408/ 1988[؛
(4) ابوریحان بیرونى، تحریر استخراج الاوتار، پژوهش و نگارش ابوالقاسم قربانى، (تهران?1355ش)؛
(5) همو، رسائل‌البیرونى، رساله 1: رسالة فى استخراج الاوتار فی‌الدائرة، حیدرآباد، دكن 1367/1948؛
(6) ابونصر عراق، رسائل ابی‌نصر منصوربن عراق الی‌البیرونى، رساله :8 رسالة فى معرفةالقسى الفلكیة، حیدرآباد، دكن 1367/1948؛
(7) عبدالعلى اوكتایى، فهرست كتابخانه آستان قدس رضوى، ج 3، مشهد 1305ش؛
(8) مصطفی‌بن عبداللّه حاجی‌خلیفه، كشف‌الظنون عن اسامى الكتب و الفنون، بیروت 1410/1990؛
(9) همان، چاپ گوستاو فلوگل، لندن 1835ـ1858، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(10) حسن‌بن حارث حبوبى، الاستقصاء و التجنیس فى علم الحساب، نسخه خطى كتابخانه آستان قدس رضوى، ش 5239؛
(11) همان، ش 2ر5522؛
(12) محمدبن موسى خوارزمى، المختصر فى حساب‌الجبر و المقابلة، چاپ فردریش رزن، لندن 1830؛
(13) غیاث‌الدین جمشید كاشانى، مفتاح‌الحساب، نسخه خطى كتابخانه ملى ملك، ش 3180؛
(14) همان، چاپ احمد سعید دمرداش و محمد حمدى حفنى شیخ، قاهره [? 1967[؛
(15) محمدآصف فكرت، فهرست الفبائى كتب خطى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى، مشهد 1369ش؛
(16) عمررضا كحّاله، معجم المؤلفین، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت (بی‌تا.)؛
(17) احمد گلچین معانى، فهرست كتب خطى كتابخانه آستان قدس رضوى، ج 8، مشهد 1350ش؛


(18) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942;
(19) Edward Stewart Kennedy and Mustafa Mawaldi, "Abu al-Wafa" and the Heron Theorems", Journal for the history of Arabic science, vol. 3, no. 1 (spring 1979);
(20) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden 1967- ;
(21) Heinrich Suter, "Das Buch der Auffindung der Sehnen im Kreise von Abu-al Raihan Muh. al-Biruni", Bibliotheca mathematica, XI (1910-1911);
(22) idem, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig 1900, repr. Amsterdam 1981.

/ یونس كرامتى /