حَبَّة بن جُوَین عُرَنى ، كنیهاش ابوقُدامه، از اصحاب حضرت على علیهالسلام. وى به عُرَینه (تیرهاى از قبیله بَجیله) منسوب، و ازاینرو به عُرَنى و بَجَلى مشهور است (رجوع کنید به ابنسعد، ج 6، ص 177؛ ابنابیحاتم، ج 3، ص 253؛ سمعانى، ج 4، ص 182؛ براى نسب كامل او رجوع کنید به مِزّى، ج 5، ص 351). نام پدرش را، به اختلاف، جویه (رامهرمزى، ص 277)، حویه (طوسى، 1415، ص60) و جویر (همان، ص 94، پانویس 1) ذكر كردهاند كه احتمالا همگى تصحیف جوین است. وى اهل كوفه بوده و كوفى نیز لقب گرفته است (رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج 9، ص 197). گفته شده حبّه پیامبر را دیده (طبرانى، 1404، ج 4، ص 8) و به همین سبب در زمره صحابه یاد شده (رجوع کنید به ابناثیر، ج 1، ص 367)؛ اما بنابر مشهور او تابعى بوده است (رجوع کنید به عجلى، ج 1، ص 281؛ خطیب بغدادى، همانجا؛ ذهبى، 1963ـ1964، ج 1، ص 450).
حبّه عرنى از شیعیان و یاران خاص على علیهالسلام بوده است (رجوع کنید به برقى، ص 6؛ طوسى، 1415، ص60؛ ذهبى، 1424، ج 2، ص 807). یعقوبى (ج 2، ص 214) نام او را در زمره اصحاب دانشمند آن حضرت آورده است. طوسى (1415، ص 94) نام وى را در شمار اصحاب امام حسن علیهالسلام نیز درج كرده است. حبّه عرنى در ماجراى قتل عثمان از كسانى بود كه در مدینه حضور داشت و از نخستین بیعتكنندگان با امام على بود (مفید، ص 109). وى كه در جنگ جمل در كنار امام بوده، ماجراى این جنگ را روایت كرده است (رجوع کنید به همان، ص 382؛ نیز رجوع کنید به نصربن مزاحم، ص 143). حبّه در دوران حیات حذیفةبن یمان* (متوفى 36) به مدائن رفت و از او روایتِ راجع به شهادت عمار یاسر را شنید (طبرى، ج 5، ص 38ـ39). حبه در جنگ صفّین نیز همراه حضرت على (رجوع کنید به كوفى، ج 1، ص144) و خود شاهد شهادت عمار در صفّین بود و صدق گفتار حذیفه را تأیید كرد (طبرى، ج 5، ص 39). پس از آن همراه با على علیهالسلام در جنگ نهروان شركت كرد (خطیب بغدادى؛ ذهبى، 1424، همانجاها).
برخى روایات منقول از حبّه عرنى، محل بحث و مناقشه شیعیان و اهل سنّت بوده، از جمله از حبّه نقل شده است كه در جنگ صفّین هشتاد نفر از اهل بدر در كنار على علیهالسلام میجنگیدند (ذهبى، 1963ـ1964، همانجا؛ براى نقل این روایت از كسان دیگر رجوع کنید به ابناعثم كوفى، ج 2، ص 544؛ حاكم نیشابورى، ج 3، ص 104)، كه ذهبى (1963ـ1964، همانجا) آن را محال دانسته و ابنحجر عسقلانى (ج 2، ص 141) همین روایت را عامل ضعف وى شمرده است. حبّه همچنین از راویان حدیث غدیر است (رجوع کنید به دارقطنى، ج 3، ص 225ـ226؛ ابناثیر، همانجا؛ امینى، ج 1، ص 64)؛ اما برخى در صحت این روایت تردید كردهاند، زیرا در بخش پایانى روایت به نقل از حبّه آمده كه او در روز غدیر مشرك بوده است، در حالى كه پیامبر یك سال قبل از حجةالوداع، حج گزاردن مشركان به همراه مسلمانان را ممنوع كرده بود (رجوع کنید به ابناثیر، ج 1، ص 367ـ368؛ ابنحجر عسقلانى، ج 2، ص140). شوشترى (ج 3، ص 76) این احتمال را مطرح كرده كه او نه در موسم حج، بلكه در میانه راه به كاروان ملحق شده و در غدیر حضور یافته است. از معروفترین روایات حبّه از حضرت على علیهالسلام، روایتى است كه حضرت خود را اولین مسلمان و نمازگزار به همراه رسول خدا برشمرده است (رجوع کنید به ابنسعد، ج 3، ص 21؛ ابنابیشیبه، ج 8، ص 43؛ بلاذرى، ج 2، ص 86؛ كوفى، ج 1، ص 269، 281؛ نسائى، ج 5، ص 105؛ ابنشهر آشوب، ج 1، ص 291، 297ـ 299؛ براى فهرستى از روایات وى از على علیهالسلام در منابع اهل سنّت رجوع کنید به یوسف ازبك، ج 2، ص 493ـ510؛ و در منابع شیعى رجوع کنید به كلینى، ج 2، ص 443، ج 3، ص 243؛ ابنبابویه، ج 1، ص 83؛ طوسى، 1364ش، ج 3، ص 253ـ254، ج 6، ص 175، ج 10، ص 95).
حبّه عرنى از امام على علیهالسلام، عبداللّهبن مسعود، حذیفةبن یمان و عمار یاسر روایت كرده است. از او نیز سلمةبن كهیل، ابوالمقدام ثابتبن هرمز، مسلم مُلائى و دیگران روایت كردهاند (رجوع کنید به ابنسعد، ج 6، ص 177؛ بخارى، ج 2، قسم 1، ص 93؛ ابنابیحاتم، همانجا؛ ابنحِبّان، ج 4، ص 182؛ خطیب بغدادى، همانجا).
اغلب رجالیان اهلسنّت او را تضعیف كردهاند (رجوع کنید به ابنسعد؛ بخارى؛ ابنابیحاتم، همانجاها؛ عقیلى، سفر1، ص 295ـ 296؛ ابنعدى، ج 2، ص 429). ذهبى (1963ـ 1964، همانجا) او را به جهت برتر دانستن على علیهالسلام بر دو خلیفه نخست، شیعه غالى دانسته است (درباره مراد او از این اصطلاح رجوع کنید به همان، ج 1، ص 6). ابنحِبّان هم، با اینكه نام حبّه را در كتاب الثقات خود (همانجا) آورده، او را ضعیف دانسته است. برخى نیز او را وسط دانسته یا توثیق كردهاند (رجوع کنید به عجلى، همانجا؛ طبرانى، 1403، ص78؛ نیز رجوع کنید به خطیب بغدادى، ج9، ص199ـ 200؛ ابنحجر عسقلانى، ج 2، ص 141). ابنعدى (ج 2، ص430) گفته كه در روایت حبّه بهندرت حدیث منكرى دیده و با اینكه در ضعف او اجماع شده ولى روایاتش كتابت میشده است. از رجالیان شیعه، ابنداوود حلّى (ص 69) به نقل از رجال شیخ طوسى و كشى، او را ممدوح دانسته است، هر چند در رجال كشیاز وى ذكرینیست (رجوع کنید به خوئى، ج4، ص214).
حبّه عرنى در سال 76، در دوره خلافت عبدالملكبن مروان و همزمان با ورود حجّاج به عراق، درگذشت (رجوع کنید به ابنسعد، همانجا؛ خطیب بغدادى، ج 9، ص 199، 201، قس، ج 9، ص :201 75). مسجدى بهنام وى معروف بوده است (رجوع کنید به ابنعساكر، ج42، ص359؛ ذهبى، 1963ـ1964، ج1، ص484).
منابع : (1) ابنابیحاتم، كتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دكن 1371ـ1373/ 1952ـ1953، چاپ افست بیروت (بیتا.)؛ (2) ابن ابیشیبه، المصنَّف فى الاحادیث و الآثار، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت 1409/1989؛ (3) ابناثیر، اسدالغابة فى معرفة الصحابة، قاهره 1280ـ1286، چاپ افست بیروت (بیتا.)؛ (4) ابناعثم كوفى، كتاب الفتوح، چاپ على شیرى، بیروت 1411/1991؛ (5) ابنبابویه، عللالشرایع، نجف 1386/ 1966؛ (6) چاپ افست قم (بیتا.)؛ (7) ابنحِبّان، كتاب الثقات، حیدرآباد، دكن 1393ـ1403/ 1973ـ1983، چاپ افست بیروت (بیتا.)؛ (8) ابنحجر عسقلانى، الاصابة فى تمییز الصحابة، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علیمحمد معوض، بیروت 1415/1995؛ (9) ابنداوود حلّى، كتاب الرجال، چاپ محمدصادق آلبحرالعلوم، نجف 1392/1972، چاپ افست قم (بیتا.)؛ (10) ابنسعد (بیروت)؛ (11) ابنشهرآشوب، مناقب آل ابیطالب، نجف 1956؛ (12) ابنعدى، الكامل فى ضعفاءالرجال، چاپ سهیل زكار، بیروت 1409/1988؛ (13) ابنعساكر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ على شیرى، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ2000؛ (14) عبدالحسین امینى، الغدیر فى الكتاب و السنة و الادب، قم 1416ـ1422/ 1995ـ2002؛ (15) محمدبن اسماعیل بخارى، كتاب التاریخالكبیر، دیار بكر: المكتبة الاسلامیة، (بیتا.)؛ (16) احمدبن محمد برقى، كتاب الرجال، تهران 1383؛ (17) احمدبن یحیى بلاذرى، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوسالعظم، دمشق 1996ـ2000؛ (18) محمدبن عبداللّه حاكم نیشابورى، المستدرك على الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلى، بیروت 1406؛ (19) خطیب بغدادى؛ (20) ابوالقاسم خوئى، معجم رجال الحدیث، بیروت 1403/1983، چاپ افست قم (بیتا.)؛ (21) علیبن عمر دارقطنى، العلل الواردة فى الاحادیث النبویة، ریاض 1405/1985؛ (22) محمدبن احمد ذهبى، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1424/ 2003؛ (23) همو، میزان الاعتدال فى نقدالرجال، چاپ علیمحمد بجاوى، قاهره 1963ـ1964، چاپ افست بیروت (بیتا.)؛ (24) حسنبن عبدالرحمان رامهرمزى، المحدث الفاصل بین الراوى و الواعى، چاپ محمد عجاج خطیب، بیروت 1420/2000؛ (25) سمعانى؛ (26) شوشترى؛ (27) سلیمانبن احمد طبرانى، كتاب الاوائل، چاپ محمد شكور حاجى امریر، عمان 1403/1983؛ (28) همو، المعجم الكبیر، چاپ حمدى عبدالمجید سلفى، چاپ افست بیروت 1404ـ?ـ140؛ (29) طبرى، تاریخ (بیروت)؛ (30) محمدبن حسن طوسى، تهذیبالاحكام، چاپ حسن موسوى خرسان، تهران 1364ش؛ (31) همو، رجالالطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم 1415؛ (32) احمدبن عبداللّه عجلى، معرفةالثقات، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوى، مدینه 1405/1985؛ (33) محمدبن عمرو عقیلى، كتاب الضعفاء الكبیر، چاپ عبدالمعطى امین قلعجى، بیروت 1418/ 1998؛ (34) كلینى؛ (35) محمدبن سلیمان كوفى، مناقب الامام امیرالمؤمنین علیبن ابیطالب علیهالسلام، چاپ محمدباقر محمودى، قم 1412؛ (36) یوسفبن عبدالرحمان مِزّى، تهذیب الكمال فى اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1422/2002؛ (37) محمدبن محمدمفید، الجمل و النُصرة لسید العترة فى حرب البصرة، چاپ على میرشریفى، قم 1374ش؛ (38) احمدبن على نسائى، كتاب السنن الكبرى، چاپ عبدالغفار سلیمان بندارى و سیدكسروى حسن، بیروت 1411/1991؛ (39) نصربن مزاحم، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره 1382، چاپ افست قم 1404؛ (40) یعقوبى، تاریخ؛ (41) یوسف ازبك، مسند علیبن ابیطالب رضیاللّهعنه، خَرَّجَ احادیثهُ علیرضابن عبداللّهبن علیرضا، دمشق 1416/1995.