حائل ، منطقه (استان) و شهرى در عربستان سعودى.

1) منطقه (استان) حائل، به مركزیت شهر حائل، در شمال عربستان سعودى واقع است. از شمال به استانهاى جوف* و حدود الشمالیه*، از مشرق به استان قصیم*، از جنوب به استان مدینه* و از مغرب به استان تبوك* محدود می‌شود و سه قضا (شهرستان) به نامهاى بَقْعاء، غزاله و شِنان دارد (اطلس‌المملكة العربیةالسعودیة، ص 14ـ15). مساحت آن حدود 232 ، 118 كیلومتر مربع است (عریفى، ص 11). جمعیت آن براساس آمار 1378ش/ 1999، حدود 769 ، 495 تن بوده است (المملكة العربیة السعودیة. وزارة التخطیط، ش 35، ص 509).

حائل در منطقه كوهستانى نجد و در كوههاى طَىّ قرار دارد (بكرى، ج 2، ص 414ـ415). نام سابق كوههاى آنجا، جبل‌حائل یا جبل‌طىّ بوده است (حربى، ص 314، پانویس 4؛ بكرى، ج 2، ص 414) و چون قبیله شَمَّر* در آنجا مقیم بوده (بلادى، ص 180)، این كوهها را جبل شمّر نامیده‌اند (رجوع کنید به اصفهانى، ص 367، پانویس 3؛ فؤاد حمزه، 1388، ص 20). ارتفاع این كوهها از 1100 تا 1700 متر است (رجوع کنید به فؤاد حمزه، 1388، ص 20ـ21).

در شمال استان حائل، صحراى نَفود، با شنهاى سرخ رنگ، گسترده شده است (جبورى، ص 12ـ13؛ عظیمى، ص 2؛ براى اطلاع بیشتر درباره وضع طبیعى رجوع کنید به كحّاله، ص 120ـ123). استان حائل داراى تابستانهاى گرم و خشك و زمستانهاى معتدل، و به علت موقعیت صحرایى داراى اختلاف دماى زیاد در شبانه‌روز است.

شهر تاریخى قَفار، در ده كیلومترى جنوب شهر حائل، از شهرهاى بزرگ استان حائل است كه مزارع و آبادانى آن معروف بوده است. بیشتر جمعیت آن از قبایل تمیم* و در قسمت غرب از قبیله بنی‌خالد*اند (رجوع کنید به عریفى، ص 28). شهر حائط (نام تاریخى آن فَدَك) نیز در 250 كیلومترى جنوب‌غربى حائل قرار گرفته و به داشتن چشمه‌هاى فراوان و نخلستانهاى زیاد شهرت داشته است و اهالى آن از قوم بنی‌رشیدند. این شهر داراى آثار تاریخى بسیار و 21 روستا است (رجوع کنید به همان، ص 23ـ24؛ نیز رجوع کنید به حمد جاسر، ج 1، ص 379).

فَید*، كه از قریه‌هاى معروف و قدیمى این استان است، در 110 كیلومترى مشرق شهر حائل قرار دارد (رجوع کنید به عریفى، ص 25). در سده سوم، فید داراى منبر و چند بازار بوده و با آبادى نزدیك آن (توز)، از منازل بین راه زائران كوفه به مكه به شمار می‌رفته است (ابن‌خرداذبه، ص 127؛ اصطخرى، ص20).

از دیگر شهرهاى قدیمى استان، قنبد در 45 میلى حائل نزدیك كوه سَلْمى، و تیماء در مركز واحه تیماء* است (خزعل، ص 298؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله).

حائل داراى فرودگاه است و بیشتر با ریاض* و جُدَّه* و تبوك ارتباط فرودگاهى دارد (المملكة العربیة السعودیة. وزارة التخطیط، ش 35، ص 356، 362ـ363).

استان حائل داراى آثار تاریخى فراوانى است. شاید قدیم‌ترین اثر تاریخى آن، شهر جُبّه، در صد كیلومترى شمال‌غربى شهر حائل، باشد كه به نظر عده‌اى از باستان‌شناسان قدمت آن به قرن دهم پیش از میلاد می‌رسد. دیگر اماكن تاریخى استان حائل عبارت‌اند از: باطِب، جانَّین، إشْبِریه، بُرمَه و جلدیه، كه همه آنها آثار و نقوش و تصاویرى متعلق به قرن چهارم پیش از میلاد دارند؛ قریه فید، كه داراى آثار تاریخى بسیار قدیمى و آثارى از زمان خلافت عباسیان، مثل قصر خُراش و چندین چاه معروف، است؛ سَمیرا، طابه، الشَمْلى و سرّاء، كه آثارى از قرون سوم و چهارم پیش از میلاد دارند؛ جبل‌ملیحیه، در چهل كیلومترى مشرق حائل، كه نقوشى مثل شتر، شترمرغ، شیر و گاو بر روى صخره‌ها دارد؛ آثارى به‌نام سُفُن، واقع در كوههاى اَجا، كه داراى حوضچه‌ها و قنوات و نقوش قدیمى با تاریخ 500 ، 2 ساله است (عریفى، ص 79ـ80).

قبل از به وجود آمدن وحدت سیاسى در كشور عربستان سعودى در 1311ش/1932، مردم حائل گاهى با حمله به قبایل و غارت اموال و اغنام و شترهاى آنان و حتى اموال حجاج بیت‌اللّه‌الحرام زندگى می‌كردند. در زمان دولت عثمانى، حكام عثمانى همه ساله به آل‌رشید*، كه بر حائل حكومت داشتند، مبالغى لیره طلا كمك مالى می‌كردند (رجوع کنید به ادامه مقاله). از دیگر شیوه‌هاى معیشت مردم این ناحیه، پرورش اغنام و شتر براى استفاده از پشم و شیر آنها، كشاورزى محدود با تولید اندك گندم و جو و ذرت و خرما، و فروش این محصولات به شهرهاى اطراف بود (رجوع کنید به همان، ص 92ـ93).

قبل از پیدایش صنعت نفت در این كشور، به علت وضع نامناسب اقتصادى، برخى جوانان حائل وارد ارتش سوریه یا اردن شدند (همان، ص 107). در دهه‌هاى اخیر، صنعت و كشاورزى نقش مهمى در اقتصاد آنجا داشته است. بیشتر صنایع استان، میراث گذشتگان است كه برخى خاندانها آن را پایه‌گذارى كرده و سپس توسعه داده‌اند. مهم‌ترین این صنایع عبارت‌اند از : شمشیرسازى، به‌ویژه شمشیرهاى جواهرنشان با طلا و نقره؛ درودگرى؛ ساخت ظروف قهوه‌خورى در روستاى قصر؛ كفش‌دوزى و مَشك‌سازى (همان، ص 105ـ 106). گندم، خرما، مركّبات و انگور مهم‌ترین تولیدات منطقه است و بز و گوسفند و گاو و شتر در آنجا پرورش داده می‌شود (رجوع کنید به المملكةالعربیة السعودیة. وزارةالتخطیط، ش 35، ص 480ـ482).

2) شهر حائل، مركز استان. در 42 َْ41 طول شرقى و َ31 ْ 27 عرض شمالى، در حدود 640 كیلومترى ریاض، 460 كیلومترى مدینه و در ارتفاع حدود 900 مترى از سطح دریا قرار دارد (همان، ش 35، ص 334؛ حمد جاسر، ج 1، ص 393). این شهر از سه جهت میان كوهها و دشت ماسه‌اىِ نفود محدود شده است (مختار، ج 1، ص 21).

میانگین بیشترین دماى سالیانه شهر حدود ْ30، میانگین كمترین دماى آن ْ15 و میانگین دماى سالیانه آن حدود ْ23 است. رطوبت هوا نیز، به علت دماى زیاد، بسیار كم است، به طوری‌كه میانگین آن در 1378ش/1999 حدود 31% بوده است (المملكة العربیة السعودیة. وزارة التخطیط، ش 35، ص 28ـ33؛ نیز رجوع کنید به شریف، ج 1، ص 90ـ91). بارندگى در حائل بسیار ناچیز و اغلب در فصل زمستان است. ایستگاه هواشناسى حائل در 1378ش/ 1999 فقط 47 روز بارندگى را ضبط كرده و بارش آن در این سال 94 میلیمتر بوده است (المملكة العربیة السعودیة. وزارة التخطیط، ش 35، ص 36).

پیشینه. بررسى آثار حائل ــاز جمله منازل تاریخى و آثار گوناگون در جنوب شهر، به‌نامهاى جرّ، وُسَیطى، سُوَیفله و رَبیعیه ــ نشان می‌دهد كه این شهر تاریخچه‌اى حدودآ هزار ساله دارد (عریفى، ص 16).

در جنوب جرّ معبدى قدیمى رو به بیت‌المقدّس بنا گردیده و در جنوب معبد نیز قلعه آلِریشان با معمارى خاص واقع شده است. در مغرب وسیطى، چاههاى آبى به‌نام دُخیخین و آثارى از كاخها دیده می‌شود. در منطقه تاریخى تُوارِن دو قبر، هر كدام به طول ده متر، مشاهده می‌شود كه به عقیده برخى، یكى از آنها قبر حاتمِ طائى* است (رجوع کنید به همان، ص 16ـ17؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ذیل «حائل، منطقة»).

چون حائل رشته كوه اجا و سلمى، از جبل شَمَّر، را از هم جدا می‌كند، حائل نامیده شده است. مركز قدیم حائل، سافله بوده كه با سیل ویران شده، اما آثار آن باقى است (جبورى، ص 12؛ حمدجاسر، ج 1، ص 389). حائل پیش از آنكه نام شهر باشد، به وادى حائل اطلاق می‌شد (یاقوت حموى، ذیل مادّه؛ حمدجاسر، ج 1، ص 383) و پس از تبدیل آن به شهر، آنجا را قُریه می‌گفتند و بعدها آنجا را حائل نامیدند (حمدجاسر، همانجا؛ عریفى، ص 18). به گفته حافظ وَهْبه (ص 65)، بناى شهر به عبدالعزیز (حاكم دوره آل‌رشید) منسوب است.

بیشترین اهمیت حائل پس از اسلام و به سبب قرار داشتن در مسیر حج كاروانهاست (رجوع کنید به الموسوعةالعربیةالعالمیة، همانجا). در صدر اسلام، پس از به خلافت رسیدن ابوبكر، برخى قبایل از پرداخت زكات خوددارى كردند، به همین سبب ابوبكر، خالدبن ولید را مأمور مقابله با آنان كرد. خالد در نزدیكى كوه اجا به جمع‌آورى نیرو از قبایل طىّ، به ریاست عدّی‌بن حاتم‌طائى، پرداخت و در جنگ نزدیك بُزاخه* واقع در مشرق اجا به همراه این قوا مخالفان را هزیمت داد (رجوع کنید به بلاذرى، ص 132ـ133؛ یعقوبى، ج 2، ص 137؛ عریفى، ص 77).

سیدعباس مكّى حسینى موسوى، كه در 1131 از حائل دیدن كرده، نوشته است كه اهالى حائل بسیار بخشنده‌اند (عریفى، ص 19ـ20).

حائل در تاریخ جدید عربستان سعودى، چه در دوره تجزیه و چه در دوره وحدت سیاسى، نقش اساسى ایفا نموده است (مارتلو، ج 1، ص 23). در قرن دوازدهم آشوبهایى در نجد رخ داد و نجد به چندین امارت و شیخ‌نشین تقسیم شد و در این تقسیمات، امارت حائل به آل على تعلق گرفت (خزعل، ص 39).

از 1254 میان آل‌على و آل‌رشید كشمكشهایى رخ داد و خورشیدپاشا سردار سپاه محمدعلى پاشا، خدیو مصر، كه با قوایى از مصر وارد حائل شده بود، به این اختلافات خاتمه داد و عبداللّه‌بن على را از آل‌رشید به حكومت حائل انتخاب كرد و بدین ترتیب حكومت آل على خاتمه یافت (فؤاد حمزه، 1388، ص 349؛ عریفى، ص 64). در دوره حكومت آل‌رشید، میان افراد این خاندان اختلافاتى پدید آمد كه به درگیریهاى دامنه‌دارى (حدود چهل سال) انجامید (مختار، ج 2، ص 92ـ 93؛ عریفى، همانجا).

در 1303/1885 نیروهاى آل‌رشید با اشغال ریاض، پایه‌هاى حكومت آل‌سعود را متزلزل ساختند (مارتلو، ج 1، ص 22؛ بربى، ص 49ـ50).

در 1300ش/ 1921، محمدبن طلال، آخرین حاكم منطقه حائل، این منطقه را به ملك عبدالعزیزبن عبدالرحمان آل‌سعود تسلیم كرد (ریحانى، 1954، ص 431؛ فؤاد حمزه، 1421، ص 27؛ همو، 1388، ص 356؛ براى اطلاع بیشتر رجوع کنید به ریحانى، 1954، ص 277ـ284) و بدین ترتیب، حكومت آل‌سعود در این منطقه آغاز شد (زركلى، ج 1، ص 258).

به گزارش كحّاله در سده چهاردهم/ بیستم، حائل مركز امارت نجد بود و پنج دروازه و بازارى بزرگ داشت (ص 94، 125). شهر بارویى داشته كه آثار آن باقى است (حمد جاسر، ج 1، ص 383).

نام حائل در اشعار بسیارى آمده است، از جمله در اشعار امرؤالقیس (رجوع کنید به خزعل، ص 298؛ جوادعلى، ج 7، ص 238). شاعران بسیارى از این شهر برخاسته‌اند، از جمله زیدالخیل‌بن مُهَلهَل نبهائى طائى، ابوزبیدبن مُنْذَر طائى، حَیان‌بن علیق‌بن ربیعه طائى، رُویشد بن كُثیر بولانى، قیس‌بن جُروَه اَجئى (ملقب به عارق)، طِرمّاح‌بن جَهم سُنُبسى (ملقب به اَعوَر)، عامربن جُوین‌بن عبدرضا جِرمى، عَدی‌بن عمربن سُوید مَعنى (ملقب به اَعرج) و قُبَیصةبن نصرانى جرمى (رجوع کنید به عریفى، ص 76).

---

منابع :
(1) ابن‌خرداذبه؛
(2) اصطخرى؛
(3) حسن‌بن عبداللّه اصفهانى، بلاد العرب، چاپ حمد جاسر و صالح‌على، ریاض 1388/ 1968؛
(4) اطلس المملكة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالى، 1420/2000؛
(5) ژان‌ژاك بربى، جزیرةالعرب، ترجمة نجدة هاجر و سعید غز، قاهره 1421/ 2001؛
(6) عبداللّه‌بن عبدالعزیز بكرى، معجم مااستعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفى سقّا، بیروت 1403/1983؛
(7) عاتق بلادى، نسب حرب، مكه 1399/ 1979؛
(8) بلاذرى (بیروت)؛
(9) یحیى وهیب جبورى، الجاهلیة: مقدمة فى الحیاة العربیة لدراسة الادب الجاهلى، بغداد 1388/1968؛
(10) جوادعلى، المفصل فى تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد 1413/1993؛
(11) حافظ وهبه، جزیرةالعرب فى القرن العشرین، (قاهره ? 1375/ 1956)؛
(12) یاقوت حموى؛
(13) یعقوبى، تاریخ؛
(14) ابراهیم‌بن اسحاق حربى، كتاب المناسك و اماكن طرق الحج و معالم الجزیرة، چاپ حمد جاسر، ریاض 1401/1981؛
(15) حمد جاسر، المعجم الجغرافى للبلاد العربیة السعودیة، قسم 1، ریاض 1397/ 1977؛
(16) حسین خلف خزعل، حیاة الشیخ محمدبن عبدالوهاب، بیروت 1968؛
(17) امین ریحانى، تاریخ نجد الحدیث و ملحقاته، بیروت 1954؛
(18) همو، ملوك‌العرب، بیروت [?1343/ 1924[؛
(19) خیرالدین زركلى، شبه‌الجزیرة فی‌عهد الملك عبدالعزیز، ج 1، بیروت 1397/ 1977؛
(20) عبدالرحمان شریف، جغرافیة المملكة العربیة السعودیة، ج 1، ریاض 1427/ 2006؛
(21) فهدعلى عریفى، لمحات عن منطقة حائل، (ریاض ? 1402)؛
(22) رقیه‌السادات عظیمى، عربستان سعودى، تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسى و بین‌المللى، 1374ش؛
(23) فؤاد حمزه، البلاد العربیة السعودیة، قاهره 1421/ 2001؛
(24) همو، قلب جزیرةالعرب، ریاض 1388/1968؛
(25) عمررضا كحّاله، جغرافیة شبه‌جزیرةالعرب، چاپ احمدعلى، مكه 1384/ 1964؛
(26) پی‌یر مارتلو، «معرفى جغرافیای‌سیاسى شبه‌جزیره عربستان»، در شبه‌جزیره‌عربستان در عصر حاضر، ج 1، ترجمه اسداللّه علوى، مشهد: بنیاد پژوهشهاى اسلامى، 1378ش؛
(27) سلیمان عبدالغنى مالكى، بلادالحجاز: منذ بدایة عهدالاشراف حتى سقوط الخلافةالعباسیة فى بغداد، ریاض 1403/ 1983؛
(28) صلاح‌الدین مختار، تاریخ المملكة العربیة السعودیة فى ماضیها و حاضرها، بیروت: دارمكتبة الحیاة، (بی‌تا.)؛
(29) المملكة العربیة السعودیة. وزارة التخطیط. مصلحةالاحصاءات العامة، الكتاب‌الاحصائى السنوى، ش 35، (ریاض) 1419/ 1999؛
(30) الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، 1419/ 1999.

(الحاوی) / بهزاد لاهوتى /