حائرى ، ابوعلى محمدبن اسماعیل، عالم رجالى و فقیه امامى سده دوازدهم و سیزدهم. منبع اصلى شرح‌حال او، نوشته مختصر خودش در كتاب منتهی‌المقال (ج 7، ص 213ـ214، ذیل «ابوعلى») است. وى در 1159 در كربلا زاده شد. پدرش مازندرانى بود (رجوع کنید به خوانسارى، ج 4، ص 404؛ نورى، ج 2، ص 137)، ولى ابوعلى، به نقل از پدرش، نسب خود را به ابن‌سینا رسانده است (حائرى، همانجا)، اما چون ابن‌سینا فرزندى نداشته است، در صحت این انتساب تردید وجود دارد (حبیب‌آبادى، ج 2، ص 593؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، 1337ش، ستون 394).

حائرى از محضر آقامحمدباقر بهبهانى* مشهور به وحید بهبهانى و سیدعلى طباطبائى* بهره‌برد (حائرى؛ خوانسارى، همانجاها؛ امین، ج 9، ص 124) و محضر درس سیدمحسن اعرجى كاظمى و علامه سیدمحمدمهدى بحرالعلوم* را نیز درك كرد (خوانسارى، همانجا؛ قمى، ج 1، ص 119). از شاگردان او عبدالعلى رشتى (نورى، همانجا) و مولا درویش على بغدادى حائرى* (آقابزرگ طهرانى، 1337ش، ستون 395) بودند. به نوشته خوانسارى (ج 4، ص 405) و خراسانى (ص 314)، او در 1215 در كربلا درگذشت، اما فرزند حائرى در حاشیه منتهی‌المقال نوشته است كه پدرش در 1216 در نجف وفات یافت و در صحن حرم امیرمؤمنان على علیه‌السلام به خاك سپرده شد (حائرى، ج 1، مقدمه، ص 39؛ نیز رجوع کنید به كنتورى، ص 561).

از حائرى آثارى برجای‌مانده كه مهم‌ترین و مشهورترین آنها منتهی‌المقال فى احوال‌الرجال، درباره رجال و راویان شیعه، است و بدین سبب، او را صاحب منتهی‌المقال نیز خوانده‌اند. او در این كتاب بیشتر به منهج‌المقال میرزامحمد استرآبادى و تعلیقه وحید بهبهانى نظر داشته (حائرى، ج 1، ص 4ـ5) و مطالب محمدامین كاظمى در مشتركات را نیز آورده است (همان، ج 1، ص 6). وى در مواردى نیز به اظهارنظر پرداخته و در كتابش برخى از رجال و راویان را آورده كه در منهج‌المقال و تعلیقه وحید بهبهانى ذكر نشده است (همان، مقدمه، ص 47). حائرى در این كتاب از افراد مجهول ذكرى به میان نیاورده، چرا كه فایده‌اى در آن ندیده (ج 1، ص 5ـ6) و همین امر باعث شده است برخى از اثر او انتقاد كنند (براى نمونه رجوع کنید به نورى، ج 2، ص 138؛ آقابزرگ طهرانى، 1337ش، ستون 394ـ395)؛ البته كسانى همچون مولا درویش‌على حائرى و محمدعلى آل‌كشكول، كه بر منتهی‌المقال استدراك نوشته‌اند، این نقیصه را بر طرف كرده‌اند (آقابزرگ طهرانى، 1337ش، همانجا).

منتهی‌المقال در 1267 در تهران چاپ سنگى شد (مشار، ج 5، ستون 320). این كتاب به تحقیق مؤسسه آل‌البیت لاحیاءالتراث، به مناسبت دویستمین سالگرد وفات ابوعلى حائرى، در 1374ش/ 1416 در هفت مجلد در قم به چاپ حروفى رسید. بر منتهی‌المقال چندین تعلیقه و حاشیه نوشته شده كه مهم‌ترین آنها تكملة رجال أبى على از مولا درویش‌على حائرى است (براى فهرستى از آنها رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 6، ص 222ـ223).

اثر دیگر حائرى، العذاب الواصب علی‌الجاحد الناصب است كه ردیه‌اى است بر كتاب نواقض‌الروافض میر مخدوم شریفى* (همان، ج 15، ص 240). نورى (همانجا) این كتاب را ستوده است.

كتاب دیگر او عقداللالى البَهیة فى الرّدّعلى الطائفة الغَبیة است كه آن را بیست سال پیش از تألیف منتهی‌المقال نگاشته است (حائرى، ج 7، ص 213) و در آن به نقد دیدگاههاى اخباریان، كه در آن روزگار كشمكشهاى سختى با اصولیان داشتند، پرداخته است (خوانسارى، همانجا).

چند اثر فقهى نیز از حائرى به جامانده است، از جمله زهرالریاض به فارسى، كه رساله‌اى است در طهارت، صلوة و صوم كه منتخبى است از ریاض‌المسائل استادش سیدعلى طباطبائى (حائرى، ج 7، ص 214). این كتاب نسخه‌هاى خطى متعددى دارد (رجوع کنید به دانش‌پژوه، ص 90؛ دانش‌پژوه و منزوى، بخش 5، ص 89؛ شیروانى، ج 3، ص 963ـ964، ج 5، ص 1563). زهرالریاض را مولوى مهدى حسین به زبان اردو ترجمه كرده است (آقابزرگ طهرانى، 1403، ج 12، ص 71). حائرى دو رساله در مناسك حج، تألیف استادش وحید بهبهانى و فرزند او، آقامحمدعلى بهبهانى، را از عربى به فارسى ترجمه كرده است. همچنین رساله‌اى را در احكام حج، كه خلاصه‌اى از ابواب كتاب حج ریاض‌المسائل است، تدوین كرده است (حائرى، ج 7، ص 213ـ214). آقابزرگ طهرانى (1403، ج 24، ص 101) نام این رساله را النخبةالوجیزة ذكر كرده است. یوسف الیان سركیس (ج 2، ستون 1628) توضیح‌المقال حاج ملاعلى كنى* را به اشتباه به ابوعلى حائرى نسبت داده است.

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعة الى تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت 1403/1983؛
(2) همو، مصفى المقال فى مصنفى علم‌الرجال، چاپ احمد منزوى، تهران 1337ش؛
(3) امین؛
(4) محمدبن اسماعیل حائرى، منتهی‌المقال فى احوال‌الرجال، قم 1416؛
(5) محمدعلى حبیب‌آبادى، مكارم‌الآثار در احوال رجال دوره قاجار، ج 2، اصفهان 1362ش؛
(6) محمدهاشم خراسانى، منتخب التواریخ، تهران: انتشارات علمیه اسلامى، (بی‌تا.)؛
(7) خوانسارى؛
(8) محمدتقى دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه دانشكده ادبیات : مجموعه امام جمعه كرمان، تهران 1344ش؛
(9) محمدتقى دانش‌پژوه و علینقى منزوى، فهرست كتابخانه سپهسالار، بخش 5، تهران 1356ش؛
(10) یوسف الیان سركیس، معجم المطبوعات العربیة و المعرّبة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛
(11) محمد شیروانى، فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه وزیرى یزد، (تهران) 1350ـ1358ش؛
(12) عباس قمى، كتاب الكنى و الالقاب، صیدا 1357ـ1358، چاپ افست قم (بی‌تا.)؛
(13) اعجاز حسین‌بن محمدقلى كنتورى، كشف الحجب و الأستارعن اسماء الكتب و الأسفار، قم 1409؛
(14) خانبابا مشار، مؤلفین كتب چاپى فارسى و عربى، تهران 1340ـ1344ش؛
(15) حسین‌بن محمدتقى نورى، خاتمة مستدرك الوسائل، قم 1415ـ1420.

/ سعید زعفرانی‌زاده /