حافظ عثمان ، خوشنویس نامى ترك سده یازدهم. وى در 1052 در استانبول بهدنیا آمد. پدرش، علیافندى، مؤذن مسجد خاصِكى سلطان بود. عثمان در كودكى حافظ قرآن شد و به حافظ عثمان شهرت یافت (د. ا. د. ترك، ذیل مادّه؛ رادو، ص109؛ قس فتونى، ص 39). او در محضر وزیر مشهور، مصطفیپاشا كوپریلى، تربیت شد (رادو،همانجا). هنگام تحصیل، به خوشنویسى علاقه پیدا كرد و نزد درویشعلى، خوشنویس نامدار آن دوران، خطاطى آموخت (اعظمى، ج 1، ص 129)؛ اما پس از مدتى، استادش بهعلت كهنسالى، وى را به صویولجیزاده مصطفى ایوبى، برگزیدهترین شاگرد خود، سپرد (هوار، ص143؛ اعظمى، ج1، ص130). عثمان در هجده سالگى موفق به كسب اجازه شد (رادو؛ فتونى، همانجاها). سپس نزد نَفَسزاده اسماعیل افندى به تحصیل پرداخت و با «مشق» مصحفِ شیخحمداللّه آماسى*، بر این شیوه تسلط یافت (رجوع کنید به اعظمى؛ رادو، همانجاها) و سالها بعد، با بهرهمندى از سبك حمداللّه آماسى، در زیباییشناسى دو خط نسخ* و ثلث* تغییراتى ایجاد كرد (رجوع کنید به مستقیمزاده، ص 302). حافظ عثمان در 1083 به مصر و در 1087 به مكه، و چند بار هم به ادرنه و بورسه سفر كرد (د. ا. د. ترك، همانجا) و به قولى در سفر حج نیز به تمرین خط مشغول بود (رجوع کنید به شیمل، 1984، ص 38). در 1106 معلم خوشنویسى سلطان مصطفى دوم (فضائلى، ص 340؛ بهنسى، ذیل «عثمان (الحافظ)») و والى دیار بكر شد و بعدها نیز این ناحیه به صورت آرپالِق (اقطاع) در اختیار وى قرار گرفت (مستقیمزاده، همانجا؛ رادو، ص110). حافظعثمان در زمان شاهزادگى احمدسوم، معلم خط وى بود (بهنسى، همانجا). او یكشنبهها به شاگردان فقیر خود رایگان آموزش میداد (فتونى، همانجا). حافظ عثمان از پیروان طریقت سُنبلیه* بود (مستقیمزاده، همانجا). وى حدود چهار سال پیش از مرگ فلج گردید (اعظمى، همانجا) و در 1110 درگذشت و در خانقاه قوجه مصطفیپاشا به خاك سپرده شد (شیمل، 1984، ص188، پانویس 286؛ مستقیمزاده، همانجا). نوشته سنگقبر او، كار اسماعیل افندى آغاقاپویى، از خوشنویسان معروف، است (رادو، ص112).
همچنان كه شیخحمداللّه شیوه خویش را با تأمل در آثار یاقوتِ مستعصمى* به دست آورده بود، عثمان نیز با دقت در شیوه حمداللّه، آن را تكمیل كرد و در نَسْخنویسى به اوج رسید (رجوع کنید به شیمل، 1984، ص 72، 74؛ صفدى، ص 30). دوران شكوفایى كار عثمان میان سالهاى 1090 تا 1100 بود و در 1100، حروف را در خط نسخ بیش از پیش كوچك كرد (د. ا. د. ترك، همانجا). وى، 25 مصحف خطاطى كرد (رادو، همانجا؛ اعظمى، ج 1، ص 131) كه مصحفهاى نوشته شده در 1094 و 1097 از مشهورترین آنهاست. مصحف اخیر به دستور سلطان عبدالحمید دوم و زیرنظر عثمانبیك مطبعهچى، در 1298 بهچاپ رسید و در سراسر جهان اسلام منتشر شد. این نسخهها صدها بار به چاپ رسیده و در میان مسلمانان به مصحف حافظ عثمان شهرت یافته است. بعدها چند مصحف دیگر نیز به خط او به چاپ رسید (د. ا. د. ترك، همانجا).
نمونههاى زیادى از خط وى در دست است (براى نمونه رجوع کنید به فضائلى، ص 342؛ رادو، ص 109ـ112). خط جَلیـ ثلث وى (براى نمونه رجوع کنید به صفدى، ص 53، تصویر 33، ص 76، تصویر 73) در بعضى قطعهها و در دو كتیبه، یكى در مسجد شهید سلیمانپاشا در اُسكُدار و دیگرى در مقبره سیاوشپاشا در قبرستان قرهجه احمد تونسباغى، با دیگر نوشتههایش تفاوت دارد (د. ا. د. ترك، همانجا؛ براى نمونه امضاى او رجوع کنید به صفدى، ص 93، تصویر e 105).
حافظ عثمان نخستین كسى بود كه «حلیه سعادت» (نعت حضرت رسول اكرم از زبان على علیهالسلام؛ براى صورت كامل این روایت رجوع کنید به «حِلیةُ رسولاللّه»، ص 176ـ 184) را به صورت لوحه نوشت و متن دلائلالخیرات (مجموعهایاز دعاها) را با خط زیباى خود به اثر هنرى تبدیل كرد و به صورت كتاب درآورد (رادو، ص113؛ شیمل، 1383ش، ص61؛ د.ا.د. ترك، همانجا).
حدود پنجاه خطاط نزد حافظ عثمان تربیت یافتند كه محمد راسم*، برجستهترین شاگرد مكتب وى محسوب میشود. سلسله خط حافظ عثمان از طریق شاگردانش، در دو شاخه جداگانه، تا عصر حاضر انتقال یافته است. شیوهاى كه حافظ عثمان در انواع ثلثـ نسخ و رقاع تدوین كرد، با افزودههاى خطاطان بعدى تكامل یافت (شیمل، 1984، ص180، پانویس 170؛ د. ا. د. ترك، همانجا).
(8) Clement Huart, Les calligraphes et les miniaturistes de l'orient musulman, Osnabruck 1972; (9) Sevket Rado, Turk hattatlari, Istanbul [n.d.]; (10) Yasin Hamid Safadi, Islamic calligraphy, London 1978; (11) Annemaria Schimmel, calligraphy and Islamic culture, New York 1984; (12) TDVIA, s.v. "Hafiz Osman" (by M. Ugur Derman).