حارِم ، منطقه، شهر و قلعه‌اى در شمال سوریه. منطقه حارم در شمال محافظه (استان) اَدْلِب قرار دارد و مشتمل است بر چهار ناحیه ادارىِ دَنا، كَفَرْتَخاریم، حارم و سَلقین، با 000، 161 تن جمعیت (طبق سرشمارى 1381ش/ 2002؛ قدامه؛ الموسوعة العربیة، ذیل مادّه). قسمت عمده حارم، كوهستانى است و كوههاى اعلى و بَریشا در آن امتداد دارند. قسمتى از آن نیز در دشت گسترده است كه محصولات فراوانى در آنجا كشت می‌گردد (زكریا، 1404، ص 84؛ نیز رجوع کنید به ادامه مقاله). بقاره و ابولیل، از جمله عشایر این منطقه‌اند (همو، 1403، ج 2، ص 540ـ542، 548).

شهر حارم در ارتفاع 138 مترى از سطح دریا، در دامنه جبل اعلى، در َ11 ْ36 عرض شمالى و َ10 ْ34 طول شرقى واقع است. از حلب 67 و از انطاكیه 41 كیلومتر فاصله دارد و با شهرهاى ادلب و جسرالشغر* مرتبط است. شهر، به سبب پرآبى، مملو از باغها و درختان میوه است، به‌طورى كه به دمشق صغرا شهرت دارد (رجوع کنید به الموسوعةالعربیة، همانجا؛ قوصره، 1988). پنبه، زیتون، حبوبات و میوه از مهم‌ترین محصولات حارم است و گفته‌اند كه انار آنجا نیكوست (رجوع کنید به ابن‌سعید مغربى، ص 154؛ الموسوعةالعربیة؛ قدامه، همانجاها).

حارم تا قبل از دوره اسلامى و حتى در اوایل این دوره، محلى براى نگهدارى دامها بود (ابن‌شداد، الاعلاق‌الخطیرة، ج 1، قسم 2، ص 55)، اما كاوشهاى باستان‌شناختى مبین وجود دیر یا معبدى متعلق به 535 تا 330 ق م است (قوصره، ص 17ـ18). ظاهرآ سپاه مسلمانان، به رهبرى عُبَیدةبن جرّاح، در سال هفدهم هجرى حارم را گشود (رجوع کنید به بلاذرى، ص200). حارم در تصرف مسلمانان بود تا اینكه در 358، دولت روم شرقى آنجا را گرفت و براى محافظت دامها از هجوم دشمن، حصارى براى آن ایجاد كرد. رومیان شرقى در توسعه و تحكیم حارم بسیار كوشیدند و آن را، به اقطاع، به شخصى به نام مازویر دادند. مازویر نیز قلعه‌اى در حارم ایجاد نمود (ابن‌شداد، الاعلاق الخطیرة، همانجا؛ قوصره، ص 19ـ20). در 477، سلیمان‌بن قُتُلِمش، كه از قونیه براى فتح انطاكیه و توابع آن مجهز شده بود، حارم را از آن خود ساخت. در 479، ملكشاه سلجوقى حارم را گرفت (ابن‌اثیر، ج10، ص 138ـ139؛ ابن‌شداد، الاعلاق‌الخطیرة، ج 1، قسم 2، ص 56ـ57). در 491 صلیبیان، به فرماندهى تانكرد، حارم را به همراه انطاكیه تسخیر نمودند و با توسعه و تحكیم قلعه، حارم را نگهبان انطاكیه ساختند (ابن‌شداد، الاعلاق‌الخطیرة، ج 1، قسم 2، ص 57؛ قوصره، ص 25). از آن پس، زنگیان بارها براى بیرون كردن حارم از تصرف صلیبیان كوشیدند. از جمله در 544، نورالدین زنگى حارم را غارت كرد (ابن‌اثیر، ج 11، ص 139ـ141). در 559، نیز نورالدین با اعلام جهاد و درخواست كمك از برادرش قطب‌الدین مودود (حاكم موصل و جزیره)، فخرالدین قراارسلان (حاكم حصن كیفا) و نجم‌الدین ارسلان‌بن تمرتاش (حاكم ماردین)، به حارم لشكر كشید و آنجا را محاصره و تسخیر كرد. نورالدین در تجهیز قلعه حارم كوشید و مناره‌هاى مشعل‌دار بنا نمود كه در سراسر شب، براى هدایت مسلمانانى كه از اسارت صلیبیان می‌گریختند، روشن بود (همان، ج 11، ص 301ـ304؛ ابن‌شداد، الاعلاق‌الخطیرة، ج 1، قسم 2، ص 59ـ60؛ صفدى، ج 16، ص 95). در 573، صلیبیان پس از ناكامى در تصرف حماه در همین سال، به سمت حارم رفتند و حارم را چهار ماه محاصره كردند اما با شنیدن خبر حمله قریب الوقوع صلاح‌الدین ایوبى محاصره را ترك كردند و بازگشتند (رجوع کنید به ابن‌اثیر، ج 11، ص 445ـ446؛ ابن‌شداد، النوادر السلطانیة، ص 53؛ ابن‌تغری‌بردى، ج 6، ص 81).

در 579، صلاح‌الدین ایوبى حارم را از زنگیان گرفت (رجوع کنید به ابن‌اثیر، ج 11، ص 498ـ499؛ ابن‌شداد، النوادر السلطانیة، ص60). بعد از مرگ صلاح‌الدین در 589، حارم به فرزندش، ملك‌الظاهر، رسید. وى ضمن ایجاد تغییراتى، قلعه را مستحكم ساخت (ابن‌اثیر، ج 12، ص 95، 97؛ ابن‌شداد، الاعلاق‌الخطیرة، ج 1، قسم 2، ص 67؛ ابن‌خلدون، ج 5، ص 383).

در 658، مغولان به فرماندهى هولاكو به حارم حمله بردند و پس از تسلیم شدن ساكنان قلعه، آنان را به قتل رساند (ابن‌شداد، الاعلاق‌الخطیرة، ج 1، قسم 2، ص 68ـ69). در 670 نیز مغولان به حارم لشكر كشیدند و بسیارى از مردم را به قتل رساندند (مقریزى، ج 2، ص 76ـ77؛ عینى، ج 2، ص90ـ 91). حارم قرنها رونق گذشته را بازنیافت تا اینكه در 1243، عمران آن آغاز گشت (رجوع کنید به زكریا، 1404، ص 81؛ الموسوعة العربیة، همانجا).

قلعه مستحكم حارم بر فراز تپه طبیعى منفردى به ارتفاع 45 متر، كه از كوههاى اعلى منشعب شده، بنا گردیده است. قلعه در ابتدا به شكل مثلث بود، اما ملك ظاهر پس از تصرف قلعه، ضمن توسعه معمارى، آن را به نیم دایره تغییر داد و برجى به شكل مربع نیز براى آن تعبیه نمود. نام ملك ظاهر بر كتیبه سردر قلعه نگاشته شده است. درگیرى نیروهاى فرانسوى با مخالفان محلى در 1340ـ1341، سبب ویرانى قلعه حارم شد. از جمله آثار به جامانده از قلعه، برج بزرگ مربع شكل و دیوارهاى آن است. از عجایب قلعه، سردابى است كه در وسط قلعه، در اعماق زمین كنده شده است (یاقوت حموى، ذیل مادّه؛ ابن‌شداد، الاعلاق‌الخطیرة، ج 1، قسم 2، ص 56؛ قوصره، ص 59ـ61؛ زكریا، 1404، ص 81ـ82). به نظر برخم، حارم یك قلعه عربى بوده و طبق الگوى مهندسى نظامى ایوبیان ساخته شده است و كمترین اثرى از مهندسى صلیبیان در آن وجود ندارد (رجوع کنید به قوصره، ص 59ـ72).

---

منابع :
(1) ابن‌اثیر؛
(2) ابن‌تغرى بردى، النجوم الزاهرة فى ملوك مصر و القاهرة، قاهره [? 1383[ـ1392/ [? 1963[ـ1972؛
(3) ابن‌خلدون؛
(4) ابن‌سعید مغربى، كتاب‌الجغرافیا، چاپ اسماعیل عربى، بیروت 1970؛
(5) ابن‌شداد (محمدبن على)، الاعلاق‌الخطیرة فى ذكر امراءالشام و الجزیرة، ج 1، قسم 2، چاپ یحیى زكریا عبّاره، دمشق 1991؛
(6) ابن‌شداد (یوسف‌بن رافع)، النوادر السلطانیة و المحاسن الیوسفیة، او، سیرة صلاح‌الدین، چاپ جمال‌الدین شیال، (مصر) 1964؛
(7) بلاذرى (بیروت)؛
(8) احمد وصفى زكریا، جولة اثریة فى بعض‌البلادالشامیة، دمشق 1404/1984؛
(9) همو، عشائرالشام، دمشق 1403/1983؛
(10) صفدى؛
(11) محمودبن احمد عینى، عقدالجمان فى تاریخ اهل‌الزمان، چاپ محمد محمدامین، قاهره 1407ـ1412/ 1987ـ1992؛
(12) احمد قدامه، معالم و اعلام فى بلادالعرب، قسم 1، جزء1، دمشق 1385/1965؛
(13) فایز قوصره، حارم: دمشق‌الصغرى، (ادلب) 1988؛
(14) احمدبن على مقریزى، السلوك‌لمعرفة دول‌الملوك، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت 1418/1997؛
(15) الموسوعةالعربیة، دمشق: هیئةالموسوعةالعربیة، 1998ـ ، ذیل «حارم» (از ممدوح‌الدبس)؛
(16) یاقوت حموى؛


(17) Map of the Syrian Arab Republic, scale: 1:1'000'000 Beirut: GEO Projects, 2000.

/ احمد آرین‌نیا /