چهلستون ، عنوانى براى بناها یا بخشهایى از یك بنا در ایران، افغانستان، هند و آسیاى مركزى كه داراى ستونهاى بسیار باشد. عدد چهل در این اسمها افاده كثرت میكند (رجوع کنید به چهل*). برخى از این بناها عبارتاند از: شبستان ستوندار مسجدجامع اصفهان، كاخ چهلستون اردستان، چهلستونهاى بناب، مسجد چهلستون (حاجیعلیآقا) كرمان، كاخ چهلستون در قلعه اللّهآباد در كنار رود جمنا در هند و چهلستون بخارا (ورجاوند، ص 5ـ9؛ معصومى، ص 291، 585). مهمترین نمونههاى موجود، كاخهاى چهلستون اصفهان، قزوین و كابل است.
1) چهلستون اصفهان، كاخى از دوره صفویه در اصفهان. این بنا بیست ستون دارد و سبب چهلستون نامیدن آن تعدد ستونهاى كاخ است. نیز گفتهاند كه تصویر بیست ستون (براى شماره ستونها رجوع کنید به ادامه مقاله) كاخ در استخرِ مقابلِ آن انعكاس مییابد و با احتساب آن، كاخ داراى چهلستون میشود (رجوع کنید به جابرى انصارى، ص 343؛ هنرفر، 1335ش، ص 70).
بنابر شواهد، بناى اولیه كاخ چهلستون به دستور شاه عباس اول (حك 996:ـ1038)، در باغ چهلستون یا جهاننما، به شكل عمارتى كلاهفرنگى با تعدادى اتاق كوچك ساخته شد (رجوع کنید به هنرفر، 1351ش، ص 3؛ همو، 1335ش، ص 67). در كاوشهاى 1327ش، ضمن برداشتن لایههاى گچ روى دیوارهاى ایوان جنوبى، دو كتیبه نمایان شد. در كتیبه اول، سال اتمام بنا به دستور شاه عباس دوم (حك 1052:ـ1077)، بنابر مادّه تاریخ، 1057 ذكر شده است. در كتیبه دوم، كه بلندتر است، تاریخ 1118 آمده كه سال تعمیر بنا پس از آتشسوزى زمان شاه سلطان حسین است (رجوع کنید به وحید قزوینى، ص 91؛ هنرفر، 1351ش، ص 6، 23ـ24). تالار هجده ستونه و تالار آیینه، آیینهكاریها و نقاشیهاى تالارها (به جز تصویر نادرشاه) از آثار دوره شاه عباس دوم است (هنرفر، 1335ش، ص 67، 70). سلاطین صفویه، بعد از عالیقاپو*، جشنها و مراسم سلام را در این كاخ برگزار میكردند (نیكزاد امیرحسینى، ص 53؛ جابرى انصارى، ص 344). در تاخت و تاز افغانها قسمتهایى از تزیینات كاخ، از جمله تخت سلطنتى مجلل آن، از بین رفت (دیولافوا، ص 244؛ نیكزاد امیرحسینى، ص 66)، ولى بعد محمود افغان (حك : 1135ـ1137) به آن توجه نمود و در همین بنا بر تخت نشست. به دستور شاه طهماسب دوم (حك 1135:ـ1144)، خرابیهاى كاخ مرمت شد (ارباب اصفهانى، ص 206، 245). در 1300، كه مسعودمیرزا ظلالسلطان حاكم اصفهان بود، بیشتر لوازم نفیس كاخ یا از بین رفت یا براى نصب و استفاده در كاخ او در تهران (ساختمان مسعودیه) بهكار گرفته شد. برخى از این لوازم نیز به موزههاى مختلف دنیا انتقال یافت، از جمله یك جفت در را به موزه ویكتوریا و آلبرتِ لندن بردند (جابرى انصارى، همانجا؛ مهر پویا، ص 231؛ سمسار، ص 242). پس از آن، ظلالسلطان این بنا را كارگاه دوخت چادرهاى سفرى و محل پذیرایى مهمانان و استقرار انجمن ایالتى كرد (دیولافوا، ص 245). كاخ چهل ستون در 1310ش در فهرست آثار ملى ایران به ثبت رسید (پازوكى طرودى و شادمهر، ص 69). این بنا از 1311ش به بعد بارها مرمت شده است (رجوع کنید به هنرفر، 1351ش، ص 31؛ شفقى، ص 362)، از جمله، گچبریهاى ایوان آیینه مرمت شده و نیز نقاشیها از زیر لایههاى گچ و كاهگل خارج گردیده و نردههاى داخل ایوان ساخته شده است (مركز اسناد و مدارك میراث فرهنگى، 2007؛ نیز رجوع کنید به شفقى، همانجا). این كاخ از 1327ش موزه شد (نیكزاد امیرحسینى، ص 62) و اكنون آثار گرانبهایى در آنجا نگهدارى میشود، از جمله عهدنامهاى منسوب به حضرت على علیهالسلام، نسخههاى خطى از قرن چهارم و دهم، فرشها و منسوجات، و سفالها و چینیهاى عصر صفوى (سپنتا، ص 6ـ12).
كاخ چهلستون، با مساحت120، 2 مترمربع، به صورت كلاه فرنگى با آجر و سنگ تیشهاى و به شكل مستطیل، روى صفهاى سنگى با ارتفاع حدود یك متر ساخته شده است (شاردن، ج 7، ص 377؛ كمپفر، ص 206؛ نیكزاد امیرحسینى، ص 52). در جانب شرقى بنا، ایوان اصلى، معروف به تالار هجده ستون، به طول 38 متر، عرض هفده متر و ارتفاع چهارده متر قراردارد. این ایوان داراى هجده ستونِ شانزده و هشت ضلعى از تنه درخت چنار و كاج است. سقف ایوان داراى نقاشیهاى زیبایى است كه بخشى از آنها در بارندگى سال 1333ش آسیب دیده است. در وسط ایوان، حوض مرمرینى تعبیه شده است. در پشت ایوان، تالارى معروف به تالار آیینه با سقف و مدخل آیینهكارى و دو ستون دیگر قرار دارد. در شمال و جنوب تالار آیینه دو اتاق بزرگ ساخته شده است (ارباب اصفهانى، ص 34؛ نیكزاد امیرحسینى، ص 53؛ هنرفر، 1335ش، ص 70، پانویس؛ همو، 1373ش، ص 86ـ87).
پشت تالار آیینه، تالار پادشاهى، به شكل مستطیل به ابعاد 22 متر×11 متر، قراردارد و سقف آن با سه گنبد پوشیده شده است. تالار پادشاهى با سه ایوان (در جنوب، غرب و شمال) احاطه شده است. ایوان شمالى و جنوبى 30 متر×14 متر است. در هر طرف آنها دو اتاق قرار دارد. ایوان دیگرى معروف به شاهنشین نیز به ابعاد 5ر5 متر×7 متر، با دو اتاق در طرفین آن، در جانب غربى واقع است (نیكزاد امیرحسینى، ص 54، 56ـ57، 59ـ60، 64). سقف بنا بیشتر با چوب كاج پوشیده شده است (جابرى انصارى، ص 343).
در اطراف این عمارت، مجراى آبى ساخته و در طول آن فوارههایى سنگى تعبیه كردهاند. حوض مستطیل روبهروى كاخ با همین مجراى آب به كاخ متصل است (رجوع کنید به دهمشگى و جانزاده، ص 271). این حوض با ابعاد 110 متر×16 متر تصویر كاخ را در خود منعكس میكند (هنرفر، 1335ش، ص 70؛ نیكزاد امیرحسینى، ص 64). مهمترین تزیینات كاخ، طلاكارى و دیوارنگارههاى تالار پادشاهى و دو اتاق اطراف تالار آیینه است (هنرفر، 1373ش، ص 87).
نقاشیها شامل موضوعاتى است چون: پذیرایى شاه عباس اول و دوم از پادشاهان ازبك و تركستان، پذیرایى شاه طهماسب اول از همایون بابرى، جنگهاى شاه اسماعیل اول با شیبكخان ازبك در نزدیك مرو و با عثمانیان در چالدران*، تصاویر تابلویى از دوره افشارى كه جنگ نادرشاه را با محمد شاه در كرنال نشان میدهد و تصویر ناصرالدین شاه از دوره قاجاریه، همچنین نقاشیهایى از صحنههاى شكار و سور در تالار پادشاهى و اتاقها و ایوان شاهنشین، صحنههاى جشنهاى دربارى یا مضامین ادبى در زوایاى طاقچههاى اتاقها و پیكرههاى ایستاده و نشسته به سبك اروپایى (جابرى انصارى، ص 344ـ346؛ هنرفر، 1351ش، ص 12؛ آژند، ص 276ـ297؛ شریفزاده، ص 107ـ 109). بعضى نقاشیهاى كاخ روى صفحات گچى پوشیده با لاك قرمز یا بدون لاك، با آبرنگ انجام شده است. علاوه بر این، با رنگ و روغن، تحت تأثیر اروپاییان و بیشتر توسط نقاشان هلندى، تك چهرهها و موضوعات متفاوت نقاشى شده است (شاردن، ج 7، ص 379ـ380؛ آقاجانى، ص 79ـ83؛ شریفزاده، ص 108). این نقاشیها احتمالا كار هنرمندان معروفى چون رضا عباسى و پسرش آقا شفیع عباسى، آقا صادق نقاش (كه نقاشیهاى الحاقى دوره زند و قاجار به امضاى اوست)، محمدعلیبیگ نقاشباشى، آقازمان و یوسفالحسینى است (هنرفر، 1351ش، ص 4؛ همائى، ج 1، ص 289، 320، 331ـ332؛ بهنام، ص 10؛ رابینسون، ص 225). سنّت نقاشیهاى دیوارى كاخ چهلستون ادامه سنّت نقاشیهاى دیوارى عهد غزنویان است (آژند، ص 276) كه در دوره صفویه متأثر از شیوه رضا عباسى* در پیكرنگارى بوده است (گروبه و سیمز، ص 216).
دیوارهاى كاخ تا نیمه با سنگهاى مرمر سفید پوشیده شده و نیمه دیگر نیز با نقشها و آیینه و شیشههاى رنگى تزیین شده است (شاردن، ج 7، ص 378). مجسمهسازى، كه در دوره صفویه بیشتر مورد توجه بوده، در تزیینات كاخ به كار رفته و از آن جمله مجسمههاى شیرهایى است كه زیر ستونهاى وسطِ تالار هجده ستون به عنوان پایههاى ستونها عمل میكنند و نیز شیرهاى سنگى نشسته در استخر روبهروى كاخ (رجوع کنید به پوپ، 1977الف، ص 1357).
علاوه بر كتیبههایى كه تاریخ اتمام و مرمت بنا را نشان میدهند، دو كتیبه قرآنى دیگر، با خط نسخ مشكى بر زمینه گل و بوته به خط شمسالدینبن ملامحمد سعید جیلانى به تاریخ 1119، در ایوان شاهنشین نصب شده است (هنرفر، 1351ش، ص 25؛ نیكزاد امیرحسینى، ص 59). ستونهاى بیستگانه چوبى كاخ در گذشته با آیینه و شیشههاى رنگى پوشیده شده بود (رجوع کنید به شاردن، همانجا؛ هنرفر، 1335ش، همانجا). سرستونهاى مقرنس كارى شده و مزین به آیینه و شیشهكاریها از قدیمترین نمونههاى بهرهگیرى از این هنر در ایران است (پوپ، 1977الف، ص 1363؛ موسوى فریدنى، ص 102). اُرُسیها و نورگیرهاى مشبك و تزیینى چوبى، درهاى منبت و خاتمكارى شده، قابهاى سقف و منبر خاتم كاخ از بهترین آثار چوبى در بناى مذكور است (رجوع کنید به نیكزاد امیرحسینى، ص 54، 57). كاخ چهلستون ادامه سنّت ساخت تالارهاى ستوندار است كه قرنها قبل از آن در ایران رایج بوده است (پوپ، 1977ب، ص 1192). آنه (ص 250) آن را شبیه كاخ آپاداناى شوش*، متعلق به دوره هخامنشیان، دانسته است و بعضى نیز بر این باورند كه عالیقاپو و قصر (از میان رفته) آیینه، شبیه چهلستون ساخته شده است (رجوع کنید به كلایس، ص241؛ افضلالملك، تعلیقات افشارفر، ص118).
چهلستون نمونه برجستهاى از كوشكهاى دوره صفوى است كه ویژگى برونگرا و نمایشى این بناها را به خوبى نشان میدهد.
منابع : (1) علاوه بر اطلاعات شخصى مؤلف؛ (2) یعقوب آژند، مكتب نگارگرى اصفهان، تهران 1385ش؛ (3) حسین آقاجانى، «تعمیرات نقاشى»، اثر، ش 1 (بهار 1359)؛ (4) كلود آنه، گلهاى سرخ اصفهان: ایران با اتومبیل، ترجمه فضلاللّه جلوه، (تهران) 1370ش؛ (5) محمدمهدیبن محمدرضا ارباب اصفهانى، نصف جهان فى تعریفالاصفهان، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1340ش؛ (6) غلامحسین افضلالملك، سفرنامه اصفهان، چاپ ناصر افشارفر، تهران 1380ش؛ (7) عیسى بهنام، «هنر نقاشى در دوران پادشاهى شاه عباس بزرگ»، هنر و مردم، دوره جدید، ش 67 و 68 (اردیبهشت و خرداد 1347)؛ (8) ناصر پازوكى طرودى و عبدالكریم شادمهر، آثار ثبت شده ایران در فهرست آثار ملى: از 24/6/ 1310 تا 24/6/ 1384، تهران 1384ش؛ (9) محمدحسن جابرى انصارى، تاریخ اصفهان و رى و همه جهان،(اصفهان) 1321ش؛ (10) جلیل دهمشگى و علیجانزاده، جلوههاى هنر در اصفهان، (تهران) 1366ش؛ (11) ژانپلراشل دیولافوا، سفرنامه مادام دیولافوا: ایران و كلده، ترجمه و نگارش علیمحمد فرهوشى، تهران 1361ش؛ (12) عبدالحسین سپنتا، «اشیائى از موزه چهلستون اصفهان»، وحید، سال 2، ش 3 (اسفند 1343)؛ (13) محمدحسن سمسار، «آئینهكارى در معمارى ایران دوره اسلامى»، در تزئینات وابسته به معمارى ایران دوره اسلامى، به كوشش محمدیوسف كیانى، تهران: سازمان میراث فرهنگى كشور، 1376ش؛ (14) عبدالمجید شریفزاده، دیوارنگارى در ایران: زند و قاجار در شیراز، تهران 1381ش؛ (15) سیروس شفقى، جغرافیاى اصفهان، اصفهان 1381ش؛ (16) ولفرام كلایس، «كاخها»، ترجمه علیرضا مهینى، در معمارى ایران: دوره اسلامى، به كوشش محمدیوسف كیانى، ج 1، تهران: جهاد دانشگاهى، 1366ش؛ (17) انگلبرت كمپفر، سفرنامه كمپفر، ترجمه كیكاوس جهاندارى، تهران 1360ش؛ (18) مركز اسناد و مدارك میراث فرهنگى.
Retrieved Jul. 4, 2007, from http://www.ichodoc.ir/ scripts/wxis. exe;
غلامرضا معصومى، تاریخچه علم باستانشناسى، تهران 1383ش؛ محمدعلى موسوى فریدنى، اصفهان از نگاهى دیگر، اصفهان 1378ش؛ جمشید مهرپویا، «منبت و كندهكارى چوب در معمارى ایران دوره اسلامى»، در تزئینات وابسته به معمارى ایران دوره اسلامى، همان؛ كریم نیكزاد امیرحسینى، تاریخچه ابنیه تاریخى اصفهان، اصفهان 1335ش؛ محمدطاهربن حسین وحید قزوینى، عباسنامه، یا، شرح زندگانى 22 ساله شاه عباس ثانى ( 1052ـ 1073)، چاپ ابراهیم دهگان، اراك 1329ش؛ پرویز ورجاوند، «چهلستونهاى پرشكوه بناب: شاهكارى از معمارى چوبى آغاز دوران صفویه در آذربایجان»، هنر و مردم، ش 162 (فروردین 1355)؛ جلالالدین همائى، تاریخ اصفهان، ج 1، چاپ ماهدخت بانوهمایى، تهران 1375ش؛ لطفاللّه هنرفر، آشنایى با شهر تاریخى اصفهان، اصفهان 1373ش؛ همو، راهنماى ابنیه تاریخى اصفهان، اصفهان 1335ش؛ همو، «كاخ چهلستون»، هنر و مردم، ش 121 (آبان 1351)؛
Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient, new ed. by L. Langles, Paris 1811; Ernst J. Grube and Eleanor Sims, "Painting", in The Arts of Persia, ed. Ronald W. Ferrier, New Haven: Yale University Press, 1989; Arthur Upham Pope, "The architecture of the Islamic period.40: Architectural ornament", in A Survey of Persian art: from prehistoric times to the present, ed. Arthur Upham Pope, vol.3, Tehran: Soroush, 1977a; idem, "The architecture of the Islamic period. 39 (L): The S¤afavid period", in ibid, 1977b; B. W. Robinson, "Painting in the post Safavid period", in The Arts of Persia, ibid.
/ عبدالكریم عطارزاده /
2) چهلستون قزوین. از كاخهاى دوره صفویه در شهر قزوین. این كاخ در بخش شمالى مجموعه بناهاى سلطنتى سعادتآباد، كه امروزه در ضلع جنوبى سبزهمیدان واقع شده است، قرار دارد. عبدیبیگ شیرازى، ملقب به نویدى، در مجموعه اشعار خود، از جمله دوحةالازهار و روضةالصفات، بهتفصیل بناهاى این مجموعه را وصف نموده و كاخ را اَرشیخانه نامیده است (رجوع کنید به نویدى، 1974ب، ص 36). این بنا در دوره قاجار به كلاه فرنگى و كلاه فرنگى شاه طهماسب تغییر نام یافت (رجوع کنید به فرهاد میرزا قاجار، ص 382؛ رشوند، ص 11، 13؛ گلریز، ج 1، ص 648) و به احتمال بسیار، سعدالسلطنه، فرماندار قزوین، این بنا را چهلستون نامید (سیاح، ص 425؛ دبیرسیاقى، ص 493).
اسكندر منشى (ج 2، ص 518) از بناى دیگرى با نام چهلستون یاد كرده كه در واقع همان دیوانخانه شاه طهماسب و محل اجراى مراسم و به حضور پذیرفتن شخصیتهاى سیاسى بوده است (رجوع کنید به بخش ب: دیوانخانه صفوى). بدینترتیب، بناى دیوانخانه، چهلستون قدیم یا اول است و كلاه فرنگى شاهطهماسب، چهلستون جدید یا چهلستون دوم (دبیرسیاقى، ص 487)؛ اما گاه این دو بنا یكى پنداشته شدهاند (براى نمونه رجوع کنید به د. ایرانیكا، ذیل مادّه).
در 951، به دستور شاهطهماسب اول، ساخت مجموعه بناهاى سلطنتىِ باغ سعادتآباد، از جمله بناهاى مذكور، در زمینهاى مشهور به زنگیآباد، آغاز شد و در 965 كار آن پایان یافت (منشى قمى، 1359ـ1363ش، ج 1، ص 312ـ 313، 401؛ براى اختلافنظر درباره سال اتمام ساخت مجموعه رجوع کنید به امیرغیاثوند، ص 29).
این مجموعه سلطنتى در دوره دیگر شاهان صفوى، همچون اسماعیل دوم، شاه عباس اول و شاه عباس دوم، تغییر و توسعه یافت (رجوع کنید به منشى قمى، 1359ـ1363ش، ج 2، ص 623؛ شاردن، ج 2، ص 388؛ گلریز، ج 1، ص 641؛ اشراقى، ص 322). این مجموعه را برخى سیاحان اروپایى تا حدودى وصف نمودهاند (رجوع کنید به دلاواله، ج 1، ص 710؛ شاردن، همانجا). مجموعه سعادتآباد پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان در 1007، رو به ویرانى نهاد (اشراقى، همانجا).
الف) كلاه فرنگى شاه طهماسب (چهلستون جدید). فرهاد میرزا در 1293 در بازدید از این مكان، آن را ویران وصف كرده است (همانجا). در اواخر آن دوره، كلاه فرنگى، پس از نوسازى طبقه اول و دوم، به عنوان یكى از بناهاى دارالحكومه قزوین مورد استفاده قرار گرفت و در حدود 1306 یا 1312 سعدالسلطنه، با تعمیر بناى مذكور، نام چهلستون بر آن نهاد. این بنا، پس از وى نیز مدتها در اختیار فرمانداران شهر بود و در 1330 با عمارتهاى اطرافش به ژاندارمرى و در حدود 1300ش مجددآ به فرماندارى تحویل و در آن تغییراتى ایجاد شد (گلریز، ج 1، ص 648). در سالهاى بعد، در عملیات توسعه خیابانهاى قزوین، بخش وسیعى از باغ سعادتآباد از بین رفت (آصفزاده، ص 9). امروزه از بناهاى آن مجموعه فقط كاخ چهلستون جدید (دوم) یا كلاه فرنگى شاه طهماسب و سردر عالیقاپو برجاى مانده است (اشراقى، ص 324؛ امیرغیاثوند، همانجا). این كاخ در فهرست آثار ملى ایران به ثبت رسید و در 1336ش موزه شد (صدیق ایمانى، ص 57؛ گلریز، ج 1، ص 649) و ابتدا درها، تابلوها، قاب آیینههاى چوبى و آثار گوناگونى از دوره زندیه و قاجاریه در آن نگاهدارى میشد (گلریز، همانجا؛ براى اطلاع بیشتر رجوع کنید به عطارزاده، ص 54، 208)، لیكن امروزه، با داشتن بیش از500 ، 2 اثر از خوشنویسان معروفى چون ملكمحمد، میرعماد*، درویش عبدالمجید* و عمادالكتاب قزوینى*، یكى از بزرگترین موزههاى خوشنویسى ایران محسوب میشود. این كاخ چندینبار مرمت شده است، از جمله در 1347ش (رجوع کنید به امیرغیاثوند، ص 34ـ35). با اینكه كاخ چهلستون بنایى دو طبقه است، درباره زمان ساخت طبقه دوم تردید وجود دارد؛ به نظر اشراقى (همانجا) طبقه دوم در دوره قاجار به بنا افزوده شده است. این بنا به شكل هشت ضلعى با بدنه آجرى و ازاره سنگى، بر روى صفهاى به ارتفاع سى سانتیمتر ساخته شده است. هر دو طبقه بنا داراى یك تالار مركزى و اتاق گوشوار در هر یك از چهار زاویه تالار و ایوانى در وسط هر ضلع است. در دوره قاجار، با نصب اُرُسى در جلو ایوانها، از آنها به جاى اتاق و هشتى استفاده میشد. ایوانها هر كدام با سه درگاه به تالار راه پیدا میكنند (گلریز، ج 1، ص 648). دور تا دور طبقه اول، رواقى ستوندار با طاقهاى نیمدایره قرار دارد. تالار طبقه اول در ابتدا با اتاقهاى گوشوار ارتباط داشت كه با تغییرات ایجاد شده، فقط از طریق ایوان میتوان بدانها راه یافت. در اتاق جنوب شرقى این طبقه، راهپلهاى مارپیچى براى دسترسى به طبقه دوم تعبیه شده است (صدیق ایمانى، ص 56ـ57). تالار طبقه دوم، به سبب تعبیه ارسیهاى پنج چشمه بزرگ، روشنایى مناسبى دارد. در اطراف طبقه دوم بنا، ایوانى با ستونهاى ساده چوبى و سقف شیروانى قرار گرفته است.
كاخ چهلستون مزین به دیوارنگارههایى است كه در دوره قاجار گچاندود و امروزه كمرنگ و تقریبآ محو شدهاند. نقاشیهاى داخل بنا، كه اغلب صحنههاى بزم و نوازندگى یا تصاویر تمام قد زنان است، درون طاقچهها و بالاى دیوارها ترسیم شدهاند (شریفزاده، ص 101ـ102؛ دبیرسیاقى، ص 493ـ494). روزنهها و شاهپركها و لچكیها و دهانه قوسها هم با نقوش اسلیمى و ختایى و با استفاده از زر و لاجورد تزیین شده است. نماهاى خارجى طبقه اول و دوم نیز اغلب نقاشى مجلس بزم نوازندگى است (امیرغیاثوند، ص 37).
این بنا داراى درهاى خاتمكارى شده، ارسیهایى با گرهبندى و شیشههاى رنگین با نقشهاى بتهجقهاى، و لوز و طاقنما و ستونها و نردههاى چوبى است كه در دوره قاجاریه به بنا افزوده شدهاند (عطارزاده، ص 93، 154). لچكیهاى قوسها نیز در دوره قاجاریه با كاشیكارى خشتى تزیین شدهاند (گلریز، همانجا). این كاخ به شیوه برونگرا ساخته شده است و كاخ هشتبهشت اصفهان تقلیدى از آن شمرده میشود (رجوع کنید به آصفزاده، همانجا). براى كاخ چهلستون كاركردهاى گوناگونى تصور شده است، از جمله آنكه محل انجام دادن مراسم سیاسى (اهرى، ص 17ـ18) یا اقامتگاه خصوصى شاه در برخى ایام سال بوده است.
ب) دیوانخانه صفوى (چهلستون قدیم). از بناهایى است كه به دستور شاهطهماسب اول ساخته شده و محل اجراى مراسم از جمله جلوس شاه اسماعیل دوم و شاه عباس اول و به حضور پذیرفتن شخصیتهاى سیاسى و مراسم نوروز و سلام، بوده است (منشى قمى، 1359ـ1363ش، ج 2، ص 626، 630، 759ـ760، 862؛ افوشتهیى، ص 272). ظاهرآ این بنا با بناهاى شمال و غرب عالیقاپو مجموعآ دولتخانه شاهى را تشكیل میداده (دبیرسیاقى، ص 485) و در ضلع غربى، حیاط بسیار بزرگى به نام قلعه بیگى قرار داشته است (آصفزاده، ص 25).
این بنا بعدها، به سبب نامعلومى، ایوان نادرى نام گرفت (گلریز، ج 1، ص 652؛ دبیرسیاقى، ص 484). گرچه به نوشته آصفزاده (همانجا)، بهسبب تاجگذارى نادرشاه افشار در این عمارت، آن را به این نام خواندهاند. عمارت چهلستون از دوره مشروطه به بعد بیشتر در اختیار نیروهاى نظامى بود و از اواخر دوره قاجار و نیز دوران پهلوى، از آن به جاى زندان استفاده میشد. در 1298ـ1299ش این بنا در اختیار ژاندارمرى قرار گرفت. در دوره پهلوى اول، حیاط آن، پس از پر كردن حوض و از بین بردن درختان، زمین فوتبال شد. عمارت چهلستون پس از 1316ش، به سبب بیتوجهى به آن، رو به ویرانى نهاد (دبیرسیاقى، ص 485ـ486).
عمارت چهلستون قدیم یا اول، شبیه كاخ چهلستون اصفهان بوده و حوض مستطیل بزرگى مقابل ایوان داشته است. این ایوان با دو ستون چوبى نقاشى شده بخش اصلى بنا را تشكیل میداد. این عمارت دو طبقه، با تالار مجلل و ازارهها و پلههاى سنگى، داراى دو اتاق در طبقه اول و دو شاهنشین در طبقه دوم بود و در طرفین ایوان اصلى، راهروهایى براى دسترسى به تالار و طبقه دوم قرار داشت. در هر جانب ایوان، دو ایوان دیگر، با قوس هلالى و تزیینات كاشى، نماى بنا را تشكیل میداد. جلو تالار اصلى، كه ظاهرآ محل بارعام و سلام بوده، در یا ارسى وجود نداشته است، لیكن ایوانهاى چهارگانه درهاى بزرگى داشتهاند كه نیمى از بدنه آنها شیشهاى بوده است. این بنا، آجركارى و گچبرى و آیینهكارى و منبتكارى چشمگیرى داشته است (دبیرسیاقى، ص 484ـ 485؛ آصفزاده، همانجا).
با شناخت این بنا و آنچه عبدیبیگ شیرازى (نویدى) در دوحةالازهار (ص 69ـ96) از نقاشیها (شامل تصاویر شیرین و فرهاد، شیرین و خسرو، مجالس بزم، چوگانبازى، یوسف و زلیخا) به شعر درآورده (نیز رجوع کنید به امیرغیاثوند، ص 39)، روشن میشود كه این نقاشیها در چهلستونِ اول بوده است، نه در چهلستون دوم (عمارت كلاه فرنگى شاه طهماسب). همچنین منشى قمى، كه در خلاصةالتواریخ این بنا را چهلستون نامیده، در كتاب دیگرش، گلستان هنر (ص 138)، كشیدن تصویر یوسف و زلیخا را به شاه طهماسب نسبت داده است. غزلى از حافظ و غزلى از حسامالدین مدّاح ــكه منشى قمى (1359ش، ص 93ـ 96) به آنها اشاره كرده و شاه طهماسب براى كتابت آنها، مالك دیلمى را فراخوانده (همو، 1359ـ1363ش، ج 1، ص 398ـ 401)ــ نیز به اشتباه به چهلستون دوم نسبت داده شده است.
منابع : (19) علاوه بر مشاهدات مولف؛ (20) محمدباقر آصفزاده، قزوین در گذر هنر، قزوین 1374ش؛ (21) اسكندر منشى؛ (22) احسان اشراقى، «شهر قزوین»، در نظرى اجمالى به شهرنشینى و شهرسازى در ایران، به كوشش محمدیوسف كیانى، تهران 1365ش؛ (23) محمودبن هدایتاللّه افوشتهیى، نقاوةالآثار فى ذكرالاخیار: در تاریخ صفویه، چاپ احسان اشراقى، تهران 1373ش؛ (24) محبوبه امیرغیاثوند، «باغ سعادتآباد و كاخهاى صفویان در قزوین»، مجله باستانشناسى و تاریخ، سال 3، ش 1 (پاییز و زمستان 1367)؛ (25) زهرا اهرى، مكتب اصفهان در شهرسازى : زبانشناسى عناصر و فضاهاى شهرى، واژگان و قواعد دستورى، تهران 1380ش؛ (26) محمد دبیرسیاقى، سیر تاریخى بناى شهر قزوین و بناهاى آن، قزوین 1381ش؛ (27) پیترو دلاواله، سفرنامهى پیترو دلاواله، ترجمه محمود بهفروزى، تهران 1380ش؛ (28) محمدعلیبن محمدزمان رشوند، مجمل رشوند: شرح وقایع و گزارشهاى تاریخى منطقه رودبار و الموت، نواحى اطراف آن و قزوین در سالهاى 1271ـ 1276ه ق، چاپ منوچهر ستوده و عنایتاللّه مجیدى، تهران 1376ش؛ (29) محمدعلى بن محمدرضا سیاح، خاطرات حاج سیاح، یا، دوره خوف و وحشت، به كوشش حمید سیاح، چاپ سیفاللّه گلكار، تهران 1359ش؛ (30) عبدالمجید شریفزاده، دیوارنگارى در ایران: زند و قاجار در شیراز، تهران 1381ش؛ (31) مصطفى صدیق ایمانى، «عمارت كلاهفرنگى»، موزهها، ش 5 (مهر 1362)؛ (32) عبدالكریم عطارزاده، «آرایههاى چوبى در معمارى اسلامى ایران: دورههاى زندیه و قاجاریه»، پایاننامه كارشناسى ارشد باستانشناسى، دانشكده علوم انسانى، دانشگاه تربیت مدرس، 1374ش؛ (33) فرهاد میرزا قاجار، سفرنامه فرهاد میرزا معتمدالدوله، چاپ اسماعیل نواب صفا، تهران 1366ش؛ (34) محمدعلى گلریز، مینودر، یا، بابالجنه قزوین، ج 1، (قزوین) 1368ش؛ (35) احمدبن حسین منشیقمى، خلاصةالتواریخ، چاپ احسان اشراقى، تهران 1359ـ1363ش؛ (36) همو، گلستان هنر، چاپ احمد سهیلى خوانسارى، تهران 1359ش؛ (37) زینالعابدین علیبن عبدالمؤمن نویدى، دوحةالازهار، چاپ على مینائى تبریزى و ابوالفضل رحیموف، مسكو 1974الف؛ (38) همو، روضةالصفات، چاپ ابوالفضل رحیموف، مسكو 1974ب؛
(39) Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient, new ed. by L. Langles, Paris 1811; (40) EIr., s.v. "Cehel Sotun, Qazvin" (by Wolfram Kleiss).
/ مریم محمدى /
3) چهلستون كابل، قصرى در جنوب كابل در افغانستان متعلق به قرن سیزدهم. در دوره زمانشاه سدوزائى (حك : 1207ـ1216)، عبداللّه قوللرآقاسى ملقب به جاننثارخان، والى كابل، چهلستون اولیه را در 1210 در مشرق بالاحصار* بنا كرد. تنها منبع مكتوب معاصر زمانشاه درباره چهلستون، منظومه میرزالعل محمد، متخلص به عاجز، در 22 بیت در وصف آن است. ساختمان مزبور چهار طبقه بوده و تخت شاهى در یكى از اتاقهاى طبقه چهارم قرار داشته است. قصر، گنبدى بزرگ داشته كه آن را كلاهفرنگى میخواندهاند. همه خیابانهاى اطراف قصر مشجر بوده است (رجوع کنید به وكیلى فوفلزائى، ص 381ـ382؛ كهزاد، ج 2، ص 73ـ 77). توپ معروفِ زبَر زنگ، كه به دستور زمانشاه ساخته شده بود، در مقابل ایوان قصر قرار داشت (وكیلى فوفلزائى، ص381).
بناى اولیه بعدها ویران گردید و چهلستون كنونى به دستور عبدالرحمان (حك: 1297ـ1319) ساخته شد (كابلزمین،2007). این بنا كه پیشتربه ایندكى، یا ایندیكى، هینداكى و هیندكایى (برگرفته از نام روستایى در همین محل) معروف بوده ــ در دامنه تپهاى كوچك، در جنوب باغ بزرگى كه عبدالرحمان مصادره كرده بود (شینازى، ص56ـ57)، واقع است و طبق كتیبه مرمرینِ پایین تپه، ساخت بناى جدید در 1306 براى شاهزاده حبیباللّهخان شروع شد و بعد از سه سال پایان یافت و شاهزاده آن را، به سبب تعداد ستونهایش، مجددآ چهلستون نامید (كابل زمین، 2007؛ د. ایرانیكا، ذیل مادّه). باغ مصفاى چهلستون مدتها تفریحگاه مردم كابل بود (آریانا، ذیل «چهلستون (هندكى)»). هنگامى كه عبدالرحمان حضور داشت، باغ را با چراغهاى فراوان رنگى تزیین میكردند. از این بنا براى سكونت مهمانان خارجى دولت نیز استفاده میشد. از جمله این بنا در 1311 پذیراى دیوراند، رئیس هیئت تعیین خطوط مرزى افغانستان و هند، بود و از زمان ریاست جمهورى بَبْرَك كارمِل (1358ـ 1365ش) جلسات و مهمانیهاى دولتى و همایشهاى مطبوعاتى در آن انجام میگرفت (كابل زمین، 2007؛ دلآباد، 2004؛ د. ایرانیكا، همانجا).
جنگهاى طولانى در افغانستان، قصر چهلستون را نیز تا حدود زیادى ویران كرد. این قصر در سالهاى اخیر تعمیر شده است و از آن، به عنوان مركزى تاریخى، حفاظت میگردد (دافغانستان اسلامى جمهوریت، دفتر ریاست جمهورى، 2007).
چهلستون جدید نیز در چهار طبقه ساخته شده است و تأثیر معمارى یونانى در آن به وضوح دیده میشود. در طبقه زیرین اتاقهایى براى نگهدارى هدایا و آثار وجود دارد. در طبقه دوم، از ورودى اصلى تا منتهاالیه شرقى، راهرویى به سوى تالارى، كه یك ردیف ستون مرمرین و طاقچههاى بزرگ دارد، كشیده شده است. در منتهاالیه غربى تالار، اتاق كوچكى قرار دارد كه با گلدانهایى تزیین شده است. پنجرههاى بزرگ آن مشرف به قسمت غربى باغ است (كابل زمین، 2007؛ د. ایرانیكا، همانجا). از این بنا تمامِ محله چهاردهى دیده میشود (آریانا، همانجا). با تغییراتى كه حبیباللّه به سبك غربى در قصر اجرا نمود، در مركز نماى دیوار شمالى، شش ستون ایجاد شد و سقف به حالت شیبدار در آمد. سرانجام، محمدظاهر شاه (حك : 1312ـ 1352ش) دیوار و دو برج كوتاه قطور به بناى چهلستون اضافه كرد (د. ایرانیكا، همانجا).
Retrieved May 15, 2007, from http://www.president. gov. af/pashto-dari/news/afghanistan-achievments-1385. mspx;
دلآباد (وبگاه)،
2004. Retrieved May 15, 2007, from http:// www. dilabad. net/ Tarikh/ Tarikh %203.htm;
كابل زمین (وبگاه)،
Retrieved May 15, 2007, from http:// kabulzamin. persianblog. com;
احمدعلى كهزاد، بالاحصار كابل و پیشآمدهاى تاریخى، (كابل) 1336ـ 1340ش؛ عزیزالدین وكیلى فوفلزائى، درةالزمان فى تاریخ شاه زمان، كابل 1337ش؛
EIr., s.v. "Cehel Sotun, Kabul" (by Nancy H. Dupree); May Schinasi, Afghanistan at the beginning of the twentieth century: nationalism and journalism in Afghanistan, a study of Seraj ul-akhbar (1911-1918), Naples 1979.