چهارمنار ، بنایى از دوره قطب‌شاهیان (918ـ1098) در حیدرآباد هند. این بنا كه به دلیل وجود مناره‌اى در هریك از چهار گوشه آن، چهارمنار نام گرفته، درگذشته مانند چهار راهى براى عبور و مرور بوده است (كرمى، ص 147). چهارمنار در سال 1000 به فرمان سلطان‌محمدقلى قطب‌شاه (حك : 989ـ 1020) ساخته شد. بنابر روایتى نه چندان قابل اعتماد، سلطان محمدقلى به دلیل گرایشهاى شیعى، چهارمنار را به تقلید از بارگاه امام رضا علیه‌السلام بنا نهاد (خان زمان‌خان، ص 21؛ نیز رجوع کنید به واله اصفهانى، ص420) و براساس قولى دیگر، این بنا براى دفع بیمارى مرگبارى ساخته شد كه در آن زمان در حیدرآباد همه‌گیر شده بود (مهرپویا، ص50).

چهارمنار در دوره قطب‌شاهیان ظاهرآ بنایى چند منظوره بوده كه در ساخت آن جنبه‌هاى عام‌المنفعه (چهارراه اصلى شهر) براى بهسازى و زیباسازى شهرِ حیدرآباد (رجوع کنید به خان زمان‌خان، همانجا)، مقاصد مذهبى (مسجد و مدرسه دینى) و ایجاد یادمانى از آن سلسله در نظر گرفته شده است. این بنا در دوره گوركانیان چندان مورد توجه نبود و حتى یك بار اورنگ‌زیب (حك : 1068ـ1118) درصدد تخریب آن برآمد، زیرا فواره‌هاى به شكل فیل و شیر را در حوضِ طبقه زیرین بنا از مظاهر بت‌پرستى می‌دانست، اما با اشاره برخى از اطرافیانش، مبنى بر وجود مسجد در طبقه فوقانى، از این‌كار منصرف شد (همان، ص 21، 55). با این حال، چهارمنار (شاید به همان دلیل) بدون هیچ‌گونه توجه و مراقبتى به حال خود رها شد چنان كه وقتى در 1258، ناصرالدوله آصف‌جاه، اقدام به تعمیر اساسى آن كرد، وضع نابسامانى داشت (رجوع کنید به همان، ص 21).

چهارمنار یكى از زیباترین و بهترین نمونه‌هاى سبك معمارى دوران قطب‌شاهى است. این بناىِ دو طبقه، كه از سنگ گرانیت و ساروج ساخته شده، چهارگوش است با دروازه‌هاى محرابى شكل در هر ضلع و چهار مناره مرتفع در گوشه آن (كرمى، همانجا). در عصر قطب‌شاهیان، طبقه اول به مدرسه علوم دینى و طبقه دوم، كه مسجدى غیرمسقف با گنجایش حدود پنجاه نفر بود، به برگزارى نماز جماعت اختصاص داشت (همان، ص 147ـ148؛ مهرپویا، همانجا). این مسجد صحنى در وسط دارد كه در جانب شرقى آن ورودى با گنبد پیازى شكل بر فراز آن قرار گرفته است (آلفیه‌رى، ص 161). ارتفاع مناره‌ها در حدود 55 و هر ضلعِ قاعده بنا سى متر است. هر دو طبقه یك ردیف طاقگان در هر ضلع دارد كه اندازه آن در طبقه دوم كوچك‌تر می‌شود. مناره‌ها با سه ردیف بالكنهاى دو طبقه و یك طبقه طاقگان‌دار تزیین شده‌اند و هر مناره مأذنه و گنبد كوچك پیازی‌شكل با تزیینات گلبرگ‌مانند، در رأس خود دارد (مارتین، ص 272؛ آلفیه‌رى، همانجا). سبك معمارى بنا تركیبى از سبكهاى متداول اسلامى و هندى است. دروازه‌هاى قوس‌دار و محرابی‌شكل و مناره‌هاى مرتفع، به سبك اسلامی‌اند و گچبریها و گنبدهاى كوچكِ پیازی‌شكل به سبك هندى (رجوع کنید به مهرپویا، همانجا).

---

منابع :
(1) غلامحسین‌خان زمان‌خان، تاریخ آصفجاهیان (گلزار آصفیه)، چاپ سنگى حیدرآباد، دكن 1308، چاپ محمدمهدى توسلى، چاپ افست اسلام‌آباد 1377ش؛
(2) مجتبى كرمى، نگاهى به تاریخ حیدرآباد دكن، تهران 1373ش؛
(3) حسین مهرپویا، «حیدرآباد: شهر مروارید»، نامه علمى هند، سال 2، ش 5 (تابستان 1380)؛
(4) محمدیوسف واله اصفهانى، خلدبرین: ایران در روزگار صفویان، چاپ میرهاشم محدث، تهران 1372ش؛


(5) Bianca Maria Alfieri, Islamic architecture of the Indian subcontinent, photographs by Federico Borromeo, London 2000;
(6) Garry Martin, "Indian subcontinent", in Architecture of the Islamic world, ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984.

/ محمدمهدى توسلى /