چهارمقاله ، كتابى مشهور مشتمل بر حكایات و نوادرى درباره دبیران و شاعران و منجمان و طبیبان، تألیف نظامی‌عروضى، ادیب و نویسنده و شاعر قرن ششم. عنوان اصلى كتاب مجمع‌النوادر است، اما چون مشتمل بر چهار مقاله در فنون دبیرى، شاعرى، نجوم و طب است، به چهارمقاله شهرت یافته است (قس امین احمد رازى، ج 3، ص 1529، كه به اشتباه مجمع‌النوادر را اثرى غیر از چهارمقاله دانسته است).

آگاهیهاى ما درباره نویسنده چهارمقاله، ابوالحسن نظام‌الدین (یا نجم‌الدین) احمدبن عمربن على نظامى سمرقندى، مشهور به نظامی‌عروضى، اندك است. او ظاهرآ كمى پیش از سال 500 زاده شده و تا 550 زنده بوده است (رجوع کنید به نظامى عروضى، مقدمه قزوینى، ص یا). بیشترین اطلاعات درباره او از چهارمقاله به دست می‌آید، چنان كه در آغاز كتاب (ص 1ـ3) می‌گوید چهل و پنج سال آل شَنْسَب (حك 543:ـ612) را خدمت كرده و در آغاز مقاله دوم (ص 28)، خود را یكى از چهار شاعر این سلسله برشمرده است. وى در 506 در بلخ، محضر عمر خیام را درك كرد (ص 62ـ63). در 510 به خدمت امیر معزى رسید و شعر خود را بر وى عرضه نمود و امیر معزى او را تشویق كرد (ص 41)، در همان سال قبر فردوسى را در طوس زیارت كرد (ص 51). در 547، در جنگ سلطان سنجر سلجوقى با سلطان علاءالدین حسین غورى، در خدمت علاءالدین بود و پس از شكست وى مدتى پنهانى در هرات زیست (ص 65ـ66، 87؛ براى این‌گونه آگاهیها رجوع کنید به همان مقدمه، ص یاـ یب). ظاهرآ به سبب تبحرش در عروض، به نظامی‌عروضى مشهور شده است (رجوع کنید به هدایت، ج 1، بخش 3، ص 1409). به نوشته عوفى (متوفى 635؛ ج 2، ص 207)، شعر او بیشتر در قالب مثنوى بوده است، اما امروزه چیزى از مثنویهاى وى در دست نیست. پاره‌اى از اشعار او، كه عوفى (ج2، ص208) آنها را نقل كرده است، هجویه‌اند. دولتشاه سمرقندى (ص 60) به اشتباه ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانى را سروده نظامی‌عروضى دانسته است (قس هدایت، همانجا). از اشعار او جز ابیاتى كه خود در چهارمقاله (مثلا ص 28ـ29، 53) ذكر كرده و آنچه در تذكره‌ها آمده است (مثلا عوفى، ج 2، ص 207ـ208) چیزى در دست نیست و آنچه باقی‌مانده، چندان دلاویز نیست، از این‌رو تنها اثر برجسته وى همان چهارمقاله است.

نظامی‌عروضى چهارمقاله را بین 551 تا 552 (رجوع کنید به نظامى عروضى، همان مقدمه، ص ح)، به نام یكى از شاهزادگان آل‌شنسب، ابوالحسن حسام‌الدین على، تألیف كرده و او را در دیباچه (ص 1ـ2) و پایان كتاب (ص 88ـ89) ستوده است. چهارمقاله مقدمه‌اى مشتمل بر چند فصل دارد كه مؤلف در آغاز (ص 3) و پایان آن (ص 11) پادشاهى را پس از پیامبرى، غایت مرتبه انسان برشمرده و ممدوح خود را ستایش نموده است. در فصلهاى گوناگون مقدمه، از شناخت هستى، ترتیب آفرینش، حواس ظاهر و باطن حیوان و مراتب حیوان سخن گفته و در پایان آن (ص 11) توضیح داده است كه دبیر، شاعر، منجم و طبیب از خواص پادشاه هستند و پادشاه به آنان نیازمند است، لذا چهارمقاله را درباره این چهار گروه نوشته است. در مقدمه (ص 9) یك حكایت نیز آمده است.

هر یك از چهار مقاله كتاب با مباحثى در باره فن یا علم مختص به آن مقاله آغاز و سپس ده تا دوازده حكایت خواندنى و غالبآ واقعى بیان می‌شود. لطف كتاب بیشتر به حكایتهاى آن است و توصیفهاى مندرج در برخى از آنها چنان زیبا و ماهرانه است كه كتاب را یكى از شاهكارهاى ادب فارسى ساخته است، نظیر تأثیر قصیده «بوى جوى مولیان» رودكى بر امیر سامانى (ص 31ـ33)، رسیدن فرخى سیستانى نزد عمید اسعد و شعر سرودن فرخى درباره داغگاه امیر چغانى (ص 36ـ40) یا اینكه چگونه ابوعلی‌سینا شاهزاده مالیخولیایى را درمان كرد (ص 82ـ84).

چهارمقاله از حیث فخامت زبان و شیوایى سخن، در بین كتب كهن فارسى جزو كتابهاى طراز اول محسوب می‌شود. به گفته بهار (ج 2، ص 298ـ299) سبك آن به قابوس‌نامه* و سیاست‌نامه* می‌ماند و پس از تاریخ بیهقى* و دو كتاب یاد شده، «خاتم كتب ادبى متقدمان» است. نثر آن، جز در مقدمه كه به سبب كاربرد بیشتر واژگان و تعبیرات عربى كمى دشوار گردیده، از نمونه‌هاى عالى نثر مرسل یا ساده است (درباره سبك زبانى چهارمقاله رجوع کنید به بهار، ج 2، ص 299ـ314).

برخى از گزارشهاى چهارمقاله، از لحاظ اینكه مؤلف خود شاهد واقعه بوده است، در بررسیهاى تاریخى و ادبى اهمیتى

خاص دارد، از جمله دیدار او با عمر خیام در سال 506 در بلخ، و زیارت قبر خیام در 530 در گورستان حیره نیشابور (ص 62ـ63). با این حال، در شمارى از حكایتهاى چهارمقاله اشتباهات تاریخى و بی‌دقتى در ثبت سالها و اعلام تاریخى مشهود است (رجوع کنید به نظامی‌عروضى، همان مقدمه، ص یب ـ یه، نیز رجوع کنید به تعلیقات قزوینى).

از دیرباز مورخان و تذكره‌نویسان از چهارمقاله استفاده كرده‌اند. ظاهرآ قدیم‌ترین كتابى كه از چهارمقاله نقل كرده، تاریخ طبرستان است كه حكایت فردوسى و سلطان محمود غزنوى را تمامآ از آنجا نقل كرده است (رجوع کنید به ابن‌اسفندیار، ج 1، قسم 2 (الحاقى)، ص 21ـ25). حمداللّه مستوفى در تألیف تاریخ‌گزیده (ص 379ـ381، 753)، دولتشاه سمرقندى در كتاب تذكرةالشعراء (ص 57) و قاضى احمد غفارى قزوینى در تاریخ نگارستان (ص 4، 27، 59، 144) نیز از مطالب این كتاب استفاده كرده‌اند (نیز رجوع کنید به نظامی‌عروضى، همان مقدمه، ص و).

چهارمقاله بارها به چاپ رسیده است، از جمله چاپ سنگى آن در 1305 در تهران و در 1321 در بمبئى (مشار، ج 2، ستون 1689). چهارمقاله در 1327/1909 با تصحیح انتقادى و مقدمه و تعلیقات مفصّل علامه محمد قزوینى در چاپخانه بریل لیدن هلند به چاپ رسید و همان نسخه در برلین (1345) و تهران (بدون تاریخ) تجدید چاپ شد. چاپ معتبر دیگر چهارمقاله، تصحیح مجدد نسخه قزوینى، با شرح لغات و عبارات و توضیح نكات ادبى، به اهتمام محمد معین در 1336ش در تهران است. چهارمقاله به زبانهاى دیگر نیز ترجمه شده است، از جمله مولوى احمدحسن صاحب سَوانى آن را به اردو ترجمه و در دهلى چاپ كرده است؛ عبدالوهاب عَزّام و یحیى الخَشّاب آن را با عنوان المقالات الاربع به عربى ترجمه كرده‌اند كه در 1328ش/ 1949 در قاهره به چاپ‌رسیده است؛ ترجمه انگلیسى ادوارد براون از آن ، نخست در 1317/1899 و سپس با تجدیدنظر و به انضمام گزیده‌اى از تعلیقات و توضیحات قزوینى در 1300ش/1921 در لندن منتشر شده است؛ عبدالباقى گولپینارلى مقاله چهارم چهارمقاله را، كه درباره علم طب است، به تركى ترجمه كرده كه همراه با خلاصه‌اى از مقاله چهارم به زبان فرانسه، به قلم سهیل انور، در 1315ش/ 1936 در استانبول چاپ شده است؛ ایزابل دوگاستین تمام متن چهارمقاله را با یادداشتهاى بسیار، مقتبس از تعلیقات قزوینى و معین و تحقیقات غربیان، به فرانسوى ترجمه كرده كه در 1347ش/ 1968 در پاریس به چاپ رسیده است (یوسفى، ص 180).

---

منابع :
(1) ابن‌اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتیانى، تهران [? 1320ش[؛
(2) امین احمد رازى، تذكره هفت اقلیم، چاپ محمدرضا طاهرى (حسرت)، تهران 1378ش؛
(3) محمدتقى بهار، سبك‌شناسى، تهران [? 1321ش[؛
(4) حمداللّه مستوفى، تاریخ گزیده؛
(5) دولتشاه سمرقندى، كتاب تذكرةالشعراء، چاپ ادوارد براون، لیدن 1319/ 1901؛
(6) عوفى؛
(7) احمدبن محمد غفارى قزوینى، تاریخ نگارستان، چاپ مرتضى مدرس گیلانى، تهران 1404؛
(8) خانبابا مشار، فهرست كتابهاى چاپى فارسى، تهران 1350ـ1355ش؛
(9) احمدبن عمر نظامى عروضى، كتاب چهارمقاله، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینى، لیدن 1327/ 1909، چاپ افست تهران (بی‌تا.)؛
(10) رضاقلی‌بن محمدهادى هدایت، مجمع الفصحا، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340ش؛
(11) غلامحسین یوسفى، یادداشتهایى در زمینه فرهنگ و تاریخ، تهران 1371ش.

/ مهران افشارى /