چوپان اوغوللارى (چوبان اوغوللارى) ، از خاندانهاى حكومتگر تركتبار آناطولى كه از اوایل سده هفتم تا اوایل سده هشتم بر بخشى از شمالغربى آناطولى، بهنام پافلاگونیا، به مركزیت شهر قسطمونى، فرمان راندند. این ناحیه را سلاطین سلجوقىِ آسیاى صغیر، به اقطاع، به این خاندانِ تحت حمایت خود واگذار كرده بودند. این خاندان، كه از فاتحان آناطولى شناخته شدهاند، به تیره قایى از قبایل اوغوز منسوباند (یوجل، ص 35ـ36؛ طوغان، ص 321؛ مرچیل، ص 251).
مؤسس و بنیانگذار چوپان اوغوللارى، امیرحسامالدین چوپان بود كه لقب امیرالامرایى داشت (رجوع کنید به ابنبیبى، 1350ش، ص 49، 132؛ یوجل، همانجا). تبار وى به امیر قراتكین، از امیران سلیمانشاهبن قُتُلْمِش (فاتح آناطولى)، میرسد (یوجل، ص 36، پانویس 44، بهنقل از اینالجق). حسامالدین در میان امیران و دولتمردان تابع سلجوقیان آسیاى صغیر به شجاعت، صداقت، حسن تدبیر و مردمدوستى شهرت داشت، و شاعران و عالمان و ارباب تصوف را ارج مینهاد (ابن بیبى، 1956، ج 1، ص304؛ یوجل،همانجا).او در دورانسلطنت عزالدین كیكاووس اول (حك : 608ـ615) در جنگ تركان با رومشرقى، فرماندهى نیروهاى مهاجم را به عهده داشت. همچنین علاءالدین كیقباد اول (حك : ح 616ـ634) بازپسگیرى بندر سُغداق (از مراكز مهم تجارى) را از مغولان، به حسامالدین چوپان سپرد. حسامالدین، در نبردى دریایى، گذشته از بازپسگیرى بندر سغداق، امیران روس و قپچاق را نیز به اطاعت درآورد (ابنبیبى، 1956، ج 1، ص300ـ302؛ همو، 1350ش، ص 127ـ128؛ یوجل، ص38ـ 40؛ مرچیل، ص251). در مورد زندگى وى پس از بازگشت از سغداق آگاهى چندانى در دست نیست.
بعد از درگذشت امیر حسامالدین، پسرش آلپ یورَك به امیرى رسید. نام این شخص به صورت البیوُرَك/ البیورك و الپیوُرك نیز آمده است (رجوع کنید به ابنبیبى، 1350ش، ص 336؛ آقسرایى، ص 171؛ اوزون چارشیلى، ص 123). از جزئیات زندگى وى آگاهى دقیق نداریم. آنچه مسلّم است پس از جنگ كوسه داغ (طاغ) و شكست سلجوقیان از سپاه مغول در 639، آناطولى ایالتى از قلمرو مغولان شد و سلجوقیان و امیران تابع آنان، از جمله چوپان اوغوللارى، نیز اطاعت از مغولان را پذیرفتند (رجوع کنید به ابنبیبى، 1350ش، ص 236 به بعد؛ آقسرایى، ص 45؛ آشتیانى، ص 146).
پس از درگذشت آلپیورك، پسرش مظفرالدین یولق ارسلان، اداره امیرنشین را به دست گرفت. دوران امارت وى با سلطنت غیاثالدین كیخسرو سوم (ح 665ـ683) و سلطان مسعود دوم مصادف بود. از رویدادهاى مهم دوره امارت مظفرالدین، تغییرات پى در پى در خاندان حكومتى مغول بود (رجوع کنید به ابنبیبى، 1350ش، ص 334ـ336).
چوپان اوغوللارى ــكه پاسدار مرزهاى شمالغربى آناطولى بودندــ و امیران آنان، بهویژه مظفرالدین، نزد خاندان سلجوقى و حتى مغولان احترام بسیارى داشتند، چنانكه وقتى غیاثالدین مسعود در قسطمونى اعلان سلطنت كرد، مظفرالدین را به عنوان سفیر ویژه خود به منظور كسب موافقت خان مغول، نزد وى فرستاد كه با احترام پذیرفته شد (ابن بیبى، 1350ش، ص 337؛ آقداغ، ج 1، ص 93، 114). با درگذشت ارغونخان، مبارزه و رقابت بر سر جانشینى وى در قلمرو ایلخانى آغاز شد. مظفرالدین و دیگر امیران آناطولى نیز با استفاده از این فرصت، در صدد استقلال برآمدند (یوجل، ص 46)، ولى با فوت مظفرالدین اقتدار خاندان چوپانى نیز رو به ضعف نهاد (رجوع کنید به آقسرایى، ص 170). محمود، پسر مظفرالدین، آخرین امیر این خاندان است. بهرغم دوران كوتاه امارت وى، در دوران او نیز یورشهاى مكرر بر ضد رومشرقى انجام گرفت كه به تصرف سرزمینهاى جدید انجامید. با شكست وى از سلیمانپاشا، حاكم نامدار جاندار اوغوللارى، دوران فرمانروایى چوپان اوغوللارى نیز سرآمد (یوجل، ص 48ـ49؛ مرچیل، ص 252).
در دوران حاكمیت یكصد ساله چوپان اوغوللارى، آناطولى شمالغربى، بهویژه شهر قسطمونى، یكى از مراكز مهم فرهنگى به شمار میرفت. امیران این خاندان به دانشمندان توجه خاص داشتند، چنانكه بسیارى از آنان از مناطق گوناگون، مانند آسیاى مركزى، ایران و عراق، به این شهر آمدند. منجم و فیلسوف معروف، قطبالدین شیرازى، كتاب اختیارات المظفرى را در علم هیئت به مظفرالدین یولقارسلان تقدیم كرده است (مرچیل، ص 252). محمدبن محمود نیز كتاب فسطاط العداله فى قواعدالسلطنه، به زبان فارسى، را به همان امیر اهدا نموده است (د. ا. د. ترك، ذیل مادّه). همچنین، حسنبن عبدالمؤمن خوئى كتاب نزهةالكُتّاب را به نام یولقارسلان و قواعد الرسائل را به نام امیرمحمود بیگ نوشت (مرچیل، همانجا؛ اوزون چارشیلى، ص 113، 213). این خاندان در ساختن بناهاى عامالمنفعه نیز فعال بودند، كه از جمله ساختن مدرسه دارالفنون در طاشكوپرى، در ولایت قسطمونى، در زمان یولقارسلان بود (مرچیل، همانجا).
منابع : (1) محمودبن محمد آقسرایى، تاریخ سلاجقه، یا، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، چاپ عثمان توران، آنكارا 1944، چاپ افست تهران 1362ش؛ (2) ابنبیبى، اخبار سلاجقه روم، چاپ محمدجواد مشكور، تهران 1350ش؛ (3) همو، الاوامر العلائیة فى الامور العلائیة، ج 1، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه ایاصوفیه، ش 2985، چاپ عدنان صادق ارزى، آنكارا 1956؛ (4) عباس اقبال آشتیانى، تاریخ مغول: از حمله چنگیز تا تشكیل دولت تیمورى، تهران 1364ش؛
(5) Mustafa Akdag, Turkiye'nin iktisadi ve itimai tarihi, Ankara 1974; (6) Erdogan Mercil, Musluman-Turk devletleri tarihi, Ankara 1997; (7) Ahmed Zeki Velidi Togan, Umumi Turk tarihine giris, Istanbul 1970; (8) TDVIA, "Cobanogullari" (by Yasar Yucel); (9) Ismail Hakki Uzuncarsili, Anadolu beylikleri, Ankara 1969; (10) Yasar Yucel, XIII-XV. Yuzyllarda kuzey-bati Anadolu tarihi,Cobanogullari, Candarogullari beylikleri, Ankara 1980.