چَمْچَمال ، منطقهاى قدیمى در مشرق استان كرمانشاه. نام چمچمال از دو واژه كردى چَم به معناى رود و چمال/ جمال (نام شخص) تشكیل شده (د.ایرانیكا، ذیل مادّه) و در منابع قدیمى به صورتهاى جمجمال (رجوع کنید به حمداللّه مستوفى، نزهةالقلوب، ص 107) و چبچمال (شرفالدین على یزدى، ص 480) نیز آمده است. چمچمال دشت آبرفتى حاصلخیزى در رشته كوه زاگرس شمالى است كه حد شمالى آن تنگ دینَوَر در مسیر كرمانشاه ـ همدان و حد جنوبى آن ارتفاعات بخش مركزى شهرستان هرسین (در استان كرمانشاه) است. ارتفاعات پرّو* در مغرب، شیرِز در جنوب، كوههاى دالاخانى و اَمْرُوِله در شمال و شمالشرقى این دشت را احاطه كردهاند (رجوع کنید به اطلس گیتاشناسى استانهاى ایران، ص 162؛ رزمآرا، ج 5، ص 129؛ جعفرى، ج 1، ص 131، 244، 369). رودهاى گاماسب* و دینور و چشمههاى فراوانى در آن جارى است و حدود 676 میلیمتر بارش سالانه دارد (جعفرى، ج 2، ص 236، 414ـ417؛ حریریان، ص 333).
دشت چمچمال، به سبب آب و هواى مناسب و موقعیت ارتباطى ویژه میان فلات ایران و بینالنهرین، از قدیم اهمیت داشته (رجوع کنید به گیرشمن، ص 158؛ سلطانى، ج 1، ص 20، 127ـ128) و همواره مورد توجه حكام بوده است، از جمله در دوره مغولان و تیموریان و صفویان، كه آمد و شد نظامى و تجارى و زیارتى از این دشت انجام میشده و بناهاى بسیارى، بهویژه در بیستون (مهمترین آبادى دشت) و نزدیك آن، احداث شده است (رجوع کنید به حمداللّه مستوفى، نزهةالقلوب، همانجا؛ همو، تاریخ گزیده، ص 607؛ شرفالدین على یزدى، ص 480ـ481).
در دوره قاجار (1210ـ1304ش)، چمچمال بلوكى با 43 آبادى و محصولاتى چون گندم، جو، حبوبات و فراوردههاى باغى بود و برخى از آبادیها و سرابهاى دشت، در تملك افراد خاصى قرار داشت، مانند آبادى سَمَنگان كه در اختیار اعتمادالسلطنه بود (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ج 4، ص 2253ـ2255). در حدود 1330ش، چمچمال 97 آبادى و700 ‘13 تن جمعیت داشت و دهستانى در بخش صحنه شهرستان كرمانشاه بود. آبادیهاى بیستون، بَدِرْبان، سفیدِچقا، سمنگان و كاشانْتو، كه نام آنها در دوره قاجار نیز آمدهاست، از مهمترین آبادیهاى دشت در این سال بودهاند (رجوع کنید به رزمآرا، همانجا).
در چمچمال آثار طبیعى و تاریخى فراوانى وجود دارد، كه از آن جمله است: دریاچهاى معروف به شیطان بازار كه گفته میشود ییلاق خسروپرویز بوده است، طاق فرهاد آتش، مكانى معروف به نظرگاه مولى و مغارى در تنگ دینور (اعتمادالسلطنه، ج 4، ص 2255). در كتاب كرمانشاهان ـ كردستان 84 محوطه، بنا یا اثر قدیمى چمچمال ذكر شده است، مشتمل بر آثار پیش از اسلام و دوره اسلامى، از جمله امامزادهها، تپههاى قدیمى، قِلاع، پلها و قبرستانهاى قدیمى (رجوع کنید به گلزارى، ج 1، ص 299ـ421؛ نیز رجوع کنید به كرمانشاهان باستان، ص 42ـ44، 68ـ72، و جاهاى دیگر).
اهالى چمچمال عمدتآ از طایفه زنگنه*اند. آنها در پرورش دام، بهویژه اسب، شهرت داشتند. شیخ علیخان زنگنه*، وزیر سلطان سلیمان اول صفوى، اهل آنجا بود (رشیدیاسمى، ص 63؛ سلطانى، ج 1، ص 20). امروزه چمچمال دهستانى در بخش بیستون شهرستان هرسین است و اهالى آن ــ بهویژه پس از اصلاحات ارضى دهه 1340ش، كه محدودیتهایى براى دامپرورى پدید آوردــ به كشاورزى اشتغال دارند (ایران. وزارت كشور، ذیل «استان كرمانشاه»؛ حریریان، ص 336ـ337). در سرشمارى 1375ش، جمعیت دهستان چمچمال 587،21 تن ذكر شده كه حدود 80% جمعیت بخش بوده است (رجوع کنید به مركز آمار ایران، ص 2).
نیز رجوع کنید به بیستون*
منابع : (1) اطلس گیتاشناسى استانهاى ایران، تهران: گیتاشناسى، 1383ش؛ (2) اعتمادالسلطنه؛ (3) ایران. وزارت كشور. معاونت سیاسى. دفتر تقسیمات كشورى، نشریه عناصر و واحدهاى تقسیمات كشورى (تا پایان آبان 1384)، تهران 1384ش؛ (4) عباس جعفرى، گیتاشناسى ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ (5) محمود حریریان، «تحول اقتصاد روستایى در دشت چمچمال»، مجله دانشكده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه فردوسى، سال 12، ش 2 (تابستان 1355)؛ (6) حمداللّه مستوفى، تاریخ گزیده؛ (7) همو، نزهةالقلوب؛ (8) رزمآرا؛ (9) غلامرضا رشیدیاسمى، كرد و پیوستگى نژادى و تاریخى او، تهران 1363ش؛ (10) محمدعلى سلطانى، جغرافیاى تاریخى و تاریخ مفصل كرمانشاهان (باختران)، ج 1، تهران 1370ش؛ (11) شرفالدین على یزدى، ظفرنامه، چاپ عصامالدین اورونبایوف، تاشكند 1972؛ (12) كرمانشاهان باستان: از آغاز تا آخر سده سیزدهم هجرى قمرى، (بیجا، بیتا.)؛ (13) مسعود گلزارى، كرمانشاهان ـ كردستان، ج 1، تهران [? 1357ش[؛ (14) رومن گیرشمن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران 1374ش؛ (15) مركز آمار ایران، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :1375 شناسنامه آبادیهاى كشور، استان كرمانشاه، شهرستان هرسین، تهران 1376ش؛