چلبی‌اوغلو ، آرامگاه و خانقاهى از حدود قرن هشتم در جنوب غربى شهر سلطانیه* در استان زنجان. این مجموعه در حدود پانصد مترى گنبد سلطانیه واقع است. درباره وجه تسمیه، تاریخ ساخت بنا و هویت شخص مدفون در این مقبره، اختلاف نظر وجود دارد. بسیارى آن را آرامگاه سلطان یا عارف چلبى*، نوه مولانا جلال‌الدین، می‌دانند (ثبوتى، ص 163). به گفته شمس‌الدین افلاكى (ج 2، ص 858ـ861)، عارف چلبى مدتى به سلطانیه نزد سلطان محمد خدابنده (حك : 703ـ716) آمده بود (نیز رجوع کنید به ادیب‌الملك، ص 57). از طرفى، در كتیبه ایوان جنوبى خانقاه نام شخصى به نام شیخ براق ذكر گردیده كه براساس منابع، در حدود 707 در گیلان به شهادت رسیده است و مریدانش جسد او را به سلطانیه آورده و بنایى بر مزار او ساخته‌اند (رجوع کنید به بناكتى، ص475؛
كاشانى، ص70). با این شواهد، انتساب این آرامگاه به شیخ براق یا براق‌بابا* قوت می‌گیرد.

درباره زمان ساخت مقبره و خانقاه نیز آراى متفاوتى ابراز شده است. تنها تاریخ موجود، 733، در كتیبه وقف‌نامه ایوان جنوب‌غربى خانقاه ثبت گردیده است. در این كتیبه به خانقاه شمسیه نیز اشاره شده است. آندره‌گدار و سپس دونالد نیوتن ویلبر، این تاریخ را زمان احداث خانقاه دانسته‌اند (رجوع کنید به ویلبر، ص 185)، اما به نظر ثبوتى (ص 165، 167) تاریخ مذكور، سال استنساخ كتیبه بوده و خانقاه پیش از این ساخته شده است. وى با توجه به اینكه نام شمس‌الدین محمد جوینى، وزیراعظم دوره اَباقاخان مغول، در كتیبه ثبت گردیده، بناى خانقاه و وقف موقوفات را بین سالهاى 657 تا 683 تخمین زده است (ص166ـ 167). ویلبر (ص 186) تاریخ احداث مقبره را مقدّم برخانقاه و در حدود سال 730 دانسته و بر آن است كه خانقاه پس از احداث مقبره ساخته شده است؛
اما، اگر مقبره، پس از وفات عارف چلبى، در سال 719 و یا براق‌بابا در 707 ساخته و خانقاه در فاصله سالهاى 657 تا 683 بنا شده باشد، احداث خانقاه مقدّم بر مقبره بوده است. همچنین ادیب‌الملك (همانجا) به دو امامزاده، شاهزاده احمد و محمد، در اطراف بنا اشاره كرده است.

معماران این مجموعه احتمالا اصفهانى بوده‌اند و گفته می‌شود پس از اتمام كار بنا به اصفهان رفته و مقبره امامزاده جعفر را مطابق مقبره چلبى اوغلو بنا كرده‌اند (رجوع کنید به ویلبر، ص 185، 186؛
مخلصى، ص 69). همچنین در حاشیه تصویرى از این بنا از دوره قاجار (موجود در كاخ گلستان)، معمار بنا شخصى به نام خانلرلو عبدى ثبت شده است كه احتمال دارد از كتیبه بنا در آن دوره استخراج شده باشد.

مقبره چلبى اوغلو به شماره 167 در فهرست آثار ملى ایران ثبت گردیده (ویلبر، ص 186) و از حدود 1330ش به بعد بارها مرمت شده است. این بنا در فاصله سالهاى 1379 تا 1384ش با مرمت و بازسازى به مهمان‌سرا تبدیل گردید.

مصالح اصلى این مجموعه، سنگ لاشه و ساروج است (ثبوتى، ص 165). این مجموعه نقشه‌اى مستطیل شكل دارد كه در بخش شمالىِ آن خانقاه و در بخش جنوبى، مقبره‌اى برجى در میان یك حیاط مربع شكل قرار گرفته است. خانقاه داراى صحنى مركزى با ابعاد تقریبى 20 × 5ر15 متر است كه احتمالا مراسم سماع نیز در آن انجام می‌شده است. در اضلاع شرقى و غربى صحن، حجره‌هاى مخصوص سالكان در دو طبقه و رواقى جلوى آنها دیده می‌شود. در جانب شمالى صحن، ورودى بنا و در جنوب، ایوانى در جهت قبله قرار دارد. در طرفین ایوان دو تالار وجود دارد كه جمعْخانه نام دارند. جمع‌خانه‌ها احتمالا زوایاى خادمان و فقرا بوده‌اند. در شمال‌غربى خانقاه بناهایى دیده می‌شود كه احتمالا مطبخ و حمام بوده‌اند.

ایوان جنوبى داراى كف‌پوش مرمرین و محرابى با تزیینات و مقرنس‌كارى گچى و كتیبه‌هایى به خط ثلث در اطراف است. در طرفین ایوان راهروهایى هست كه به حیاط راه دارند. در بالاى این راهروها فضایى به نام مردْگَرد ساخته شده است. در جدارهاى بین مردگرد و ایوان جنوبى، روزنه‌هایى براى تماشاى مراسمى كه در ایوان انجام می‌شده تعبیه شده است. در مرمت سالهاى 1379 تا 1384ش، در بخش زیرین جمع‌خانه‌ها، آثار سردابهایى، و در قسمت جنوبى حیاط و دور تا دور خانقاه تعداد زیادى قبر یافت گردید. بدین ترتیب، احتمالا این محوطه آرامگاه خانوادگى بوده است.

مقبره در حدود سه مترى پشت ایوان جنوبى در میان حیاطى قرار دارد. این بناى آجرى، هشت ضلعى است. طول هر ضلع آن پنج و ارتفاع آن در حدود 5ر17 متر است و گنبدى با ساقه نسبتآ بلند بر فراز آن قرار گرفته است. هشت ضلعى ساقه گنبد با استفاده از تُرُنْبه‌هایى به شانزده ضلعى و سپس به دایره تبدیل شده و گنبد بر آن نشسته است.

در نماى خارجى بنا، طاق‌نماهایى دیده می‌شود كه درون قاب مستطیل شكل جاى گرفته‌اند و پایه‌هاى آنها تا ارتفاع 5ر 2 مترى با طرحهاى گوناگون، از جمله نقش گل چهار پر و نیز خط بنایى، آجر كارى شده‌اند. این طاق‌نماها درگذشته كاشی‌كارى و گچ‌برى نیز داشته‌اند (ویلبر، ص 186). در بقیه قسمتهاى نماى بیرونى، آجرچینى ساده انجام شده و نماى بیرونى گنبد فاقد پوشش و تزیینات است. سطح داخلى آرامگاه، در هر ضلع طاق‌نماهایى به ارتفاع حدود سه متر دارد و بر جدار جنوبى، محراب گچى با مقرنس‌كارى زیبایى دیده می‌شود.

در بخش زیرین آرامگاه سردابى قرار دارد كه دسترسى به آن از طریق حفره‌اى در كف آرامگاه میسر می‌شود. قبر شیخ در مركز این سرداب واقع است و قبرهاى مریدان، با توجه به سلسله مراتب آنها، در گرد مزار شیخ قرار دارند (ثبوتى، ص 168) كه تداعى كننده حلقه ذكر صوفیان است.

---

منابع :
(1) علاوه بر مشاهدات مؤلف؛
(2) عبدالعلى ادیب‌الملك، دافع‌الغرور، چاپ ایرج افشار، تهران 1349ش؛
(3) احمدبن اخی‌ناطور افلاكى، مناقب العارفین، چاپ تحسین یازیجى، آنكارا 1959ـ1967، چاپ افست تهران 1362ش؛
(4) داوودبن محمد بناكتى، تاریخ بناكتى = روضة اولی‌الالباب فى معرفة التواریخ و الانساب، چاپ جعفر شعار، تهران 1348ش؛
(5) هوشنگ ثبوتى، تاریخ زنجان، زنجان 1377ش؛
(6) عبداللّه‌بن محمد كاشانى، تاریخ اولجایتو، چاپ مهین همبلى، تهران 1348ش؛
(7) محمدعلى مخلصى، جغرافیاى تاریخى سلطانیه، (تهران) 1364ش؛
(8) دونالد نیوتن ویلبر، معمارى اسلامى ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران 1365ش.

/ محمدرضا نیكبخت /