چِفتْ رَسمى (یا چفت حَقّى یا قُلُّقآقْچهسى) ، در حكومت عثمانى، مالیات اصلى دهقانى كه هر رعیت مسلمانى كه مالك یك چفت زمین بود، آن را میپرداخت. واژه چفت (در اصل به معناى جفت) بر آن اندازه از زمینهاى كشاورزى دلالت میكرد كه میشد آن را با دو گاو نر شخم زد. این اندازه، برحسب حاصلخیزى خاك، بین پنجاه تا شصت دونوم بود (هر دونوم تقریبآ برابر هزار متر مربع یا 196،1 یارد مربع). نرخ یك چِفْت آقچهسى در آناطولى عصر سلجوقى (اواخر قرن پنجم ـ اوایل قرن هشتم)به ارزش یك دینار* بود. از طرف دیگر، چفت رسمىِ عثمانى با مالیاتهاى بیزانسى، كه پارویكوى به مالكانِ پرونویا میپرداخت، مشابهتهاى درخور توجهى داشت. چفت رسمى، به عنوان مالیاتى عُرفى، در صورت اولیهاش در سرزمینهاى فتح شده روم شرقى (در آناطولى غربى و تراكیا) پدید آمد و در آنجا پرداختش براى رعایاى مسلمان و مسیحى به یك نحو بود، اما در دیگر نواحىِ قلمرو عثمانى، مسیحیان بایستى مالیاتِ دهقانىِ متفاوتى، به نام اِسْپَنْجه یا اِسْپَنْچه، میپرداختند.
براساس قانوننامه سلطان محمد دوم (حك : 855ـ 886)، ارزش پولى چفت رسمى، معادلِ هفت خدمت (نظیر تهیه كاه، یونجه، هیزم و...) براى تیمارداران بود رجوع کنید به ( اینالجق، 1985، ص 83). براى این خدمات یا قُلُّقها باید 22 آقچه* به عنوانِ چفت رسمى پرداخت میگردید. مالكان نیم چفت زمین باید نصف مبلغ را میپرداختند. همه رعایایى كه یك یا نیم چفت داشتند، بدون در نظر گرفتن موقعیتشان، موظف به پرداخت این مالیات بودند و این امر، ویژگى مالیات ارضى را به چفت رسمى میبخشید. در قرن دهم، ابوالسُّعُود (شیخالاسلام عثمانى) و دیگران كوشیدند تا چفت رسمى را، به عنوان خراج موظف، در شمار مالیاتهاى شرعى درآورند.
رعایاى متأهلى كه زمینشان كمتر از نیم چفت بود یا اصلا زمینى نداشتند، بَنّاك* خوانده میشدند و مبالغى كمتر، مثلا شش یا نه آقچه، میپرداختند رجوع کنید به ( د. ا. د. ترك، ذیل""Bennak]. این مبلغ بعدها به نه، دوازده و هجده آقچه افزایش یافت. در قانوننامه محمد دوم تنها سه خدمت برعهده بنّاكها بود كه معادلِ پولىِ آن، شش یا نه آقچه میشد. سرانجام، رعایایى كه در طبقه قَرَه یا مجرد (افراد بسیار تهیدست یا عَزَب) قرار میگرفتند و مالك زمینى نبودند، كمترین مالیات (شش آقچه) را میپرداختند. بنابراین، چفت رسمى واحد اولیه نظام مالیات صعودى تلقى میشود و حتى توتونْ رسمى ]=مالیات توتون) و دونومْ رسمى (=مالیات زمین) را نیز میتوان ذیل همان نظام قرار داد.
نرخ چفت رسمى اصولا 22 آقچه بود، اما در سال 862 این مبلغ در سَنْجَقهاى ایالتِ آناطولى به 33 آقچه رسید. در برخى قسمتهاى آناطولى، با افزایشهایى كه به سود سوباشیها (=میرآبها) و سنجقبیگها انجام گرفت، به میزان بالاترى رسید، اما در عهد سلیمان اول (حك : 926ـ 974)، این رسم تازه، به سبب آشفتگیهایى كه پدید میآورد، ملغا گردید. مبلغ چفت رسمى در سوریه، پس از فتح آن به دست عثمانیان، به چهل و در آناطولى شرقى به پنجاه آقچه رسید، در حالى كه در رومایلى همان 22 آقچه بود (براى فهرست مبالغ رجوع کنید به اینالجق، 1959؛ (نیز رجوع کنید به د. ترك؛ د. ا. د. ترك، ذیل مادّه)). معافیت جزئى یا كلى از پرداخت چفت رسمى، در عوض برخى خدماتِ عمومى كه وظیفه رعایا بود، از طریق «برات»هاى امپراتورى مورد موافقت قرار میگرفت، اما در قرن دهم بسیارى از این معافیتها لغو گردید.
چفت رسمى قانونآ در شمار تیمار* (درآمد سپاهى) قرار داشت، اما پس از سال 990 ــ كه ارزش آقچه تنزل پیدا كرد و عوارض* به صورت مالیات منظمى درآمد كه از رعایا اخذ میشدــ چفت رسمى اهمیت خود را از دست داد (د. ا. د. ترك، همانجا).
منابع :
(1) [Halil İnalcık, "L'empire ottoman", in Actes du 1er Congres international des etudes balkaniques et sud-est europeennes, III, Sofia 1969, repr. in Halil Inalcık, Studies in Ottoman social and economic history, London 1985(; (2) idem, "Osmanlilarda raiyyet rusumu", Turk Tarih Kurumu belleten, XXIII, no.92 (1959), 577-580; (3) )TA, s.v. "Cift resmi"; (4) TDVIA, s.vv. "Bennak", "Cift resmi" (by Feridun Emecen)].