چَغْچَران (نام امروزى آن در محل: چوخْچَران) ، ناحیه قدیمى، وُلُسوالى و مركز ولایت غور در مركز افغانستان.

1) ناحیه قدیمى چغچران. در شمال رشته‌كوه بند بیان‌در شمالِ ولایت غور* قرار دارد (گروتس باخ، ص 186). ظاهرآ نام آن نخستین بار، با ضبط چخچران، در بابُرنامه آمده است (رجوع کنید به بابر، (گ 172پ)). این نام به صورتهاى چقچران (رجوع کنید به اسكندرمنشى، ج 3، ص 961؛ جُنابدى، ص 295)، حقچران (علّامى، ج 3، ص 822، 828)، چیقچران (یزدانى، ص 262) و چیغچران (غرجستانى، ص 205) نیز ضبط شده است. در سده یازدهم از توابع غرجستان* محسوب می‌شد و شاه عباس اول صفوى (حك : 996ـ 1038) براى مقابله با شورش ازبكها، كه در آنجا قلعه‌اى ساخته و مقیم آن شده بودند، راهى آنجا شد، اما به درخواست ازبكها مصالحه گردید (اسكندر منشى، ج 3، ص 961ـ 962). این ناحیه كمابیش در جریان قیام هَزاره*ها، به ویژه در 1310، اهمیت داشت؛ مدتى مقرّ عبدالاحدخان، از فرماندهان نظامى، براى سركوب هزاره‌ها بود (غرجستانى، همانجا؛ یزدانى، ص 262، 300) و در زمان قیام فیروزكوهیها در 1305، مدتى مقرّ آنها شد (رجوع کنید به >فرهنگ جغرافیاى تاریخى و سیاسى افغانستان<، ج 3، ص 71).

در 1339ش، «مكتب دهاتى لكه مزار»، به مثابه جرگه*، در آن احداث شد، كه نماینده‌اى از طرف اهالى به شوراى ملى افغانستان می‌فرستاد (آریانا، ذیل «چخچران»). در اواسط همین سده، اهالىِ آن را عمومآ فیروزكوهى، با 840 ‘2 خانه و 000 ‘ 62 تن ضبط كرده‌اند (پژواك، ص 42؛ >فرهنگ جغرافیاى تاریخى و سیاسى افغانستان<، ج 3، ص 69ـ70).

2) ولسوالى چغچران. مركز آن شهر چغچران است. این ولسوالى، كه در بخش شمالى ولایت غور واقع است، از شمال به ولسوالى كوهستان در ولایت فارْیاب، و ولسوالى كوهستانات در ولایت جوزجان، از مشرق به ولسوالى لَعْل و سَرْجنگل در ولایت غور، از جنوب به ولسوالى دایكَنْدى در ولایت اُرُزگان و از مغرب به ولسوالیهاى شَهْرَك در ولایت غور و جَوَنْد در ولایت بادغیس محدود می‌شود (دولت‌آبادى، 1371ش، ص 70). رشته‌كوه پاروپامیسوس، با جهت غربى ـ شرقى، در آن ممتد است. رود مُرْغاب، كه از رشته‌كوه حِصار سرچشمه می‌گیرد، به طول حدود 350 كیلومتر، و هَریرود* با جهت شرقى ـ غربى در آن جریان دارند (دوپره، ص 36؛ آریانا، همانجا). اهالى آن به كشاورزى، باغدارى، دامدارى و تولید صنایع‌دستى، از جمله بافت گلیم، بَرَك (پارچه پشمى) و تولیدات پشمى مانندِ آن، اشتغال دارند و به زبان درى گفتگو می‌كنند (دولت‌آبادى، 1371ش، همانجا). راههاى آن عمومآ كوهستانى است. چغچران در 1303ش جزو «ادارات» ولایت هرات بود. از 1309ش تا 1342ش، جزو «حكومت اعلى غورات» به‌شمار می‌رفت. در 1343ش، آبادى چغچران به شهر تبدیل و مركز ولایت غور گردید (همو، 1376ش، ص 16، 30، 34، 37، 39؛ نیز رجوع کنید به دوپره، ص 157).

از آثار قدیمى آن، ویرانه‌هاى قلعه‌اى قدیمی‌اى است به نام آهنگران منسوب به دوره غوریان/ آل‌شَنْسَب* (حك : 543ـ 612) در مشرق شهر چغچران (صدقى، ص 7). ظاهرآ این نام نه تنها به قلعه، بلكه به ناحیه نیز اطلاق می‌شده است. مثلا، ابوریحان بیرونى در سده پنجم آبادى روف را قصبه ناحیه آهنگران واقع در میان كوهها آورده است (ج 2، ص 561). آهنگران در 401 به ‌دست سلطان محمود غزنوى فتح شد (ابن‌اثیر، ج 9، ص 221ـ222). در سده هشتم حمداللّه مستوفى (ص 154) آن را مركز ولایت غور، از اقلیم چهارم معرفى كرده است. از زمان ویرانى آن اطلاع دقیقى در دست نیست.

3) شهر چغچران، مركز ولایت غور. این شهر در ارتفاع حدود200 ‘2 متر، در فاصله مستقیم حدود 350 كیلومترى مغرب شهر كابل و حدود 280 كیلومترى مشرق شهر هِرات قرار دارد. رشته‌كوه سفیدكوه* در شمال و بند بیان در جنوب شهر امتداد دارند، آب و هواى آن در تابستانها نیز سرد است (>فرهنگ جغرافیاى تاریخى و سیاسى افغانستان<، ج 3، ص 69ـ70). هریرود با جهت شرقى ـ غربى در آن جریان دارد. راه شرقى ـ غربى افغانستان (مسیر كابل به هرات) از آن می‌گذرد.

پیشینه. شهر چغچران قدمت چندانى ندارد. در زمان حبیب‌اللّه‌خان افغان (حك : 1319ـ1337)، چغچران و شهرك، شهرى در جنوب‌غربى چغچران، حاكم مستقلى داشت (ریاضى، ص 258). ظاهرآ بناى شهر كنونى با احداث راه ماشین‌رو هندوكش در 1312ش، كه شهرهاى شمالى افغانستان را به كابل اتصال می‌داد، بی‌ارتباط نیست (رجوع کنید به گروتس باخ، ص 32ـ 33). ساخت شهر در 1342ش در اراضى نزدیك قلعه كانسى ــكه شامل چند مغازه و مسافرخانه بود و امروزه شهر كوچكى در جانب شمالى شهر چغچران است ــ آغاز شد. پس از آن، شهر به سرعت توسعه یافت، به‌طورى كه پس از هشت سال، ساخت دو سوم قسمت تجارى شهر به اتمام رسید. كوچ تابستانى عشایر پشتون* (اغلب از هرات، كابل و میدان/ میدان شهر، مركز استان وَردَك) به رونق دادوستد و معاملات در آن افزود. در تابستانهاى نیمه دوم همین سده بازارهاى زیرچادر در آن به چشم می‌خورد و شهر كه تا پیش از این در زمینه‌هاى مختلف با شهر هرات ارتباط داشت، روابطش به‌ویژه در زمینه تجارت با كابل رو به افزایش گذاشت. در همین ارتباط مراكز مهم تجارى چغچران به تجار كابلى تعلق داشت. در این دوره منطقه مسكونى با خانه‌هاى پراكنده كه در بخش غربى شهر و ناحیه شرقى بازار قرار داشت، متعلق به كارمندان و كسبه بازار بود و بقیه اهالى شهر، به سبب كمى درآمد، در آبادیهاى اطراف ساكن بودند (همان، ص 182، 186). تحولات دهه‌هاى اخیر، چغچران را یكى از مهم‌ترین شهرهاى مسیر كابل ـ هرات كرده است. با ورود طالبان* به صحنه سیاسى و نظامى افغانستان در 1373ش، چغچران نیز مانند دیگر مناطق افغانستان درگیر منازعات داخلى شد (رجوع کنید به امامى، ص 79؛ گاهشمار رویدادهاى افغانستان در سال 1374، ص 8 ـ9).

---

منابع :
(1) آریانا دائرةالمعارف، كابل: انجمن دائرةالمعارف افغانستان، 1328ـ1348ش؛
(2) ابن‌اثیر؛
(3) ابوریحان بیرونى، كتاب القانون المسعودى، حیدرآباد، دكن 1373ـ1375/ 1954ـ1956؛
(4) اسكندرمنشى؛
(5) اطلس عمومى و مصور افغانستان، تهران: سحاب، 1366ش؛
(6) حسام‌الدین امامى، افغانستان و ظهور طالبان، تهران 1378ش؛
(7) بابر، امپراتور هند، بابرنامه، چاپ عكسى از نسخه خطى متعلق به سِر سالار جنگ، چاپ آنت س. بوریج، لندن 1971؛
(8) عتیق‌اللّه پژواك، غوریان، (كابل) 1345ش؛
(9) میرزابیگ‌بن حسن جنابدى، روضةالصفویه، چاپ غلامرضا طباطبایى مجد، تهران 1378ش؛
(10) حمداللّه مستوفى، نزهةالقلوب؛
(11) بصیر احمد دولت‌آبادى، شناسنامه افغانستان، قم 1371ش؛
(12) همو، «ناگفته‌هایى درباره تقسیمات ادارى و كشورى در افغانستان»، سراج، سال 4، ش 13 و 14 (پاییز و زمستان 1376)؛
(13) محمدیوسف ریاضى، عین‌الوقایع: تاریخ افغانستان در سالهاى 1207ـ1324ق، چاپ محمد آصف فكرت، تهران 1369ش؛
(14) محمد عثمان صدقى، شهرهاى آریانا، ]كابل] 1354ش؛
(15) ابوالفضل‌بن مبارك علّامى، اكبرنامه، چاپ آغا احمدعلى، كلكته 1877ـ1886؛
(16) محمد عیسى غرجستانى، كله منارها در افغانستان، قم 1372ش؛
(17) گاهشمار رویدادهاى افغانستان در سال 1374، به كوشش هرمز مقصودى، تهران: وزارت امورخارجه، ستاد پشتیبانى افغانستان، 1376ش؛
(18) اروین گروتس‌باخ، جغرافیاى شهرى در افغانستان، ترجمه محسن محسنیان، مشهد 1368ش؛
(19) نقشه راهنماى افغانستان، مقیاس 000‘600 ‘1:1، تهران: گیتاشناسى، 1994؛
(20) حسینعلى یزدانى، صحنه‌هاى خونینى از تاریخ تشیع در افغانستان: از 1250 تا 1320ق، مشهد 1370ش؛


(21) Louis Dupree, Afghanistan, Princeton, N. J. 1973;
(22) Historical and political gazetteer of Afghanistan, ed. Ludwig W. Adamec, vol. 3: Herat and northwestern Afghanistan, Graz 1975;
(23) The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005;
(24) World travel map: Indian subcontinent, scale 1:4'000'000, Edinburgh: Bartholomew, 1977.

/ معصومه بادنج /