چُغَتایى ، دو برادر از چهره‌هاى شاخص هنر اسلامى در پاكستان.

1) عبدالرحمان. نقاش و حكاك. وى در 20 ربیع‌الاول 1312/ 21 سپتامبر 1894 در لاهور به دنیا آمد. پدرش، میران بخش، از اخلافِ احمد معمار لاهورى (معمار تاج‌محل*، متوفى 1059)، بود (شیخ، ص 185؛ اعجازالحسن، ص 37؛ قاسم محمود، ذیل مادّه). نیاكان او در ریاضى و ستاره‌شناسى و معمارى، متخصص و صاحب تألیف بودند، از جمله: امام‌الدین ریاضى (متوفى 1145)، میرزاخیراللّه (زنده در 1161) و لطف‌اللّه مهندس لاهورى (متوفى 1059). چغتایى در 1332/1914 از مدرسه هنر میو در لاهور در رشته نقاشى فارغ‌التحصیل (شیخ، همانجا) و در همان مدرسه معلمِ طراحى شد (>فرهنگ هنر<، ذیل مادّه)، سپس به كلكته رفت و با آثار استادان آن شهر، از جمله رابینْدرانات و گوگیندِرانات تاگور، نَنْدَن لالْ بوس و حسین بخش (نقاش)، از نزدیك آشنا گردید. در آن روزگار مدرسه هنر بنگال در كلكته معروف‌ترین مدرسه نقاشى شبه‌قاره و نماینده هنر و سبك تاگور و فرهنگ هندویى به‌شمار می‌آمد. چغتایى در 1334/ 1916 به لاهور بازگشت تا در پنجاب سبك جدیدى در نقاشى پایه گذارى كند كه از مدرسه بنگال، ممتاز و حامل پیام فرهنگ اسلامى و شبه‌قاره باشد. او با سفر به شهرهاى تاریخى، از جمله آگره، دهلى، و فتحپور سیكرى، آثار باستانىِ هندویى و اسلامى را از نزدیك مشاهده كرد و از هنر نقاشى و معمارى آنها الهام گرفت. اولین نقاشى چغتایى در 1334/1916 در مجله >نقد جدید< كلكته به چاپ رسید و نخستین نمایشگاه آثارش در 1338/1920 در لاهور برگزار شد. نمایش آثار او، به عنوان نمونه نقاشى مكتب پنجاب، در نمایشگاه سلطنتى در 1303ش/1924 در لندن، سبب شهرت جهانى او شد. وى در 1310ش/ 1932 همراه برادرش، محمد عبداللّه چغتایى، به لندن رفت و در گالرى ملى هنر، موزه بریتانیا و موزه ویكتوریا و آلبرت شاهكارهاى نقاشى غرب را مشاهده كرد. وى در همان سال به لاهور بازگشت و در 1315ش/ 1936، براى تبحر یافتن در فن حكاكى تیزابى و مطالعه نقاشى، بار دیگر به اروپا رفت (>فرهنگ هنر<، همانجا). آثار او در یكصدوشصت ونهمین نمایشگاه فرهنگستان سلطنتى هنر (1316ش/1937)، در انجمن سلطنتى هند در خانه هند(1325ش/1946) و در گالرى هنر انجمن مشترك‌المنافع(1346ش/1967)، در لندن، به نمایش گذاشته شد. برخى آثار او در موزه بریتانیا، موزه ویكتوریا و آلبرت لندن، موزه ملكه الیزابت دوم و موزه ملى هنرهاى معاصر دهلى نگهدارى می‌شود.

در 1313ش/ 1934، دولت انگلیسى شبه‌قاره لقب «خان بهادر» و در 1339ش/1960دولت پاكستان نشان «هلالِ امتیاز» را به او اعطا كردند (قاسم محمود، همانجا؛ اسلم، ص 79). از او در میان هنرمندان شبه‌قاره با عنوان «مصوّرِ مشرق» یاد می‌شود (قاسم محمود، همانجا). چغتایى در دى 1353/ ژانویه 1975 در لاهور درگذشت و همانجا به خاك سپرده شد (همانجا).

چغتایى در دوره اوج شهرت مدرسه هنر بنگال توانست سبكى به وجود آورد كه نماینده فرهنگ جهان اسلام باشد. این سبك «هنر چغتایى» نامیده می‌شود. نقاشیهاى او تصاویرى از فرهنگ اسلامى و افسانه‌هاى پنجابى است (>فرهنگ هنر<، همانجا). همچنین علاقه او به زادگاهش، پنجاب، در آثارش انعكاس یافته است.

چغتایى پایبند بُعد دوگانه، یعنى طول و عرض، بود و به پیروى از نقاشى سنّتى اسلامى، در تصاویرِ او سایه اجسام دیده نمی‌شود. او در نقاشیهایش منحصرآ به شیوه آبرنگ* كار می‌كرد (>فرهنگ هنر<، همانجا). وى در طراحى و رنگ‌آمیزى تخصص داشت، از الگوها و نمونه‌هاى خارجى تقلید نمی‌كرد و آثارش برگرفته از الهامهاى درونى بود (رجوع کنید به اعجازالحسن، همانجا).

تصویرگرى قهرمانان تاریخى و فرهنگىِ اسلام و اشعار شعراى برجسته ایران و شبه‌قاره، از جمله عمرخیام، غالب دهلوى و اقبال لاهورى، هنر او را به شهرت و كمال رسانده است. علاقه خاص او به خیام، و سالها تأمل در افكار این شاعر، به آفرینش آثار هنرى بدیعى انجامیده است. چغتایى از نقاشى ایرانى و بابرى (رجوع کنید به بابریان*) هند تأثیر فراوان پذیرفته است (همانجا).

برخى از معروف‌ترین آثار او عبارت‌اند از: مرقّع چغتایى (1307ش/ 1928)، با مقدمه اقبال لاهورى و مشتمل برگزیده اشعارِ اردوى غالب دهلوى و نقاشیهاى چغتایى، چاپِ نفیس این كتاب در شهرت چغتایى نقش اساسى داشته است؛ نقشِ چغتایى (1314ش/ 1935) حاوى گزیده اشعار اردوى غالب دهلوى و تصاویرى از چغتایى؛ نقاشیهاى چغتایى (1319ش/ 1940)، با توضیحاتى به زبان انگلیسى؛ نقاشیهاى هندویى چغتایى، با توضیحاتى به انگلیسى (1331ش/ 1952)؛ عمل چغتایى (1347ش/1968) شامل گزیده اشعار اردوى اقبال لاهورى؛ تمام این آثار در لاهور به چاپ رسیده‌اند.

از جمله آثار چاپ‌نشده او كتاب رباعیات عمرخیام است. وى به داستان‌نویسى نیز علاقه داشت و دو مجموعه داستان او به زبان اردو، به نامهاى كاجَل و لَگان، در 1326ش/ 1947 منتشر شده است. در لاهور موزه‌اى به نام چغتایى تأسیس شده است كه تعدادى از نقاشیهاى وى در آنجا نگهدارى می‌شود (شیخ، ص 185).

2) محمدعبداللّه. پژوهشگر هنر و معمارى اسلامى. او در 17 جمادی‌الآخره 1314/ 23 نوامبر 1896 در لاهور به دنیا آمد. تحصیلات خود را در سالهاى 1321ـ1329/1903ـ 1911 در مدارس لاهور به پایان رساند، سپس در لُدهیانه (در پنجابِ هند) و دانشكده اسلامى لاهور به تدریس پرداخت (اسلم، ص 212). در 1311ش/ 1932 براى مطالعه آثار معمارى و نقاشى به انگلستان و فرانسه و آلمان و ایتالیا سفر كرد و در دانشگاه پاریس به تحصیلات عالى پرداخت (همانجا) و در 1316ش/ 1938، رساله دكترى خود را درباره تاج‌محل* به زبان فرانسه نوشت. پس از بازگشت به هند، از 1317 تا 1325ش/ 1939ـ1946 در دانشگاه دكنِ پونا به تدریس علوم و فنون و تاریخ اسلامى پرداخت (قاسم محمود، ذیل «محمدعبداللّه چغتائى»). در 1326ش / 1947، پس از استقلال پاكستان، از پونا به لاهور بازگشت و از 1340 تا 1345ش/ 1961ـ 1966 در دانشگاه مهندسى و صنعت لاهور به تدریس معمارى مشغول شد (همانجا).

او در 1307ش/ 1928 با اقبال لاهورى*، كه از دوستان وى بود، به‌دهلى و حیدرآباد دكن و مَدْرَس سفر كرد. دیگر دانشمندان آن روزگار، از جمله حافظ محمودخان شیرانى*، مولوى محمد شفیع*، سیدسلیمان نَدَوى* و مولوى عبدالحق، از معاشران او بودند (اسلم، همانجا). او همچنین براى مطالعه و بررسى آثار باستانى هرات به این شهر رفت. چغتایى در 28 آذر 1363/ 19 دسامبر 1984 در لاهور درگذشت و در همانجا به‌خاك سپرده شد.

چغتایى در زمینه معمارى و باستان‌شناسى، نقاشى، خوشنویسى، سفالگرى، تاریخ و نیز درباره اقبال لاهورى بیش از هفتاد كتاب و مقاله تألیف نمود (قاسم محمود، همانجا). وى چندین مقاله به انگلیسى و فرانسوى و اردو نوشت كه برخى از آنها به فارسى نیز ترجمه شده است (رجوع کنید به افشار، ج 1، ص 64، 219، 353، 371، 481، 851، ج 2، ص 180، 542، ج 3، ص 146، 275، ج 4، ص 46، 175، 178، 229).

مهم‌ترین آثار او عبارت‌اند از: مغربى آرت كى مختصر تاریخ (تاریخ مختصر هنر غربى)، 1337ش/ 1958؛ تاریخ نقش نگار، 1350ش/1971؛ همارا جمالیاتى سرمایه (سرمایه زیباشناسى ما)، (بی‌تا.)؛ فنون لطیفه بعهد اورنگ‌زیب عالم‌گیر، 1336ش/ 1957؛ مختصر تاریخ اسلامى مصورى، 1315ش/ 1936؛ كمال‌الدین بهزاد، (بی‌تا.)؛ سرگذشت خط نستعلیق، 1349 ش/ 1970؛ ترجمه علم‌الكتابت (تألیف ابوحیان توحیدى) از عربى به اردو، 1345ش/1966؛ اسلامى فن تعمیر هند و پاك پر ایران و توران كااثر (تأثیر ایران و توران بر هنر معمارى اسلامى هند و پاكستان)، 1352ش/ 1973؛ مساجد عالم، 1355ش/ 1976؛ فن تعمیر، 1342ش/1963؛ بادشاهى مسجد لاهور، 1351ش/ 1972؛ اماكن لاهور، 1360ش/ 1981؛ >تكسیله: بازدید دوباره با تصاویر<، 1337ش/ 1958؛ مسجد وزیرخان لاهور، 1354ش/1975؛ احمدمعمار لاهورى اور اس كاخاندان (احمد معمار لاهورى و خانواده‌اش)، 1336ش/1957؛ >مساجد سمرقند: پیوندهاى معمارى هند و آسیاى مركزى<، (بی‌تا.)؛ ترجمه واقعات عالمگیرى (تألیف عاقل‌خان رازى) از فارسى به اردو، 1317ش/ 1938؛ روایات متعلق اقبال از احباب اقبال (گفته‌هاى اقبال از زبان دوستانش)، 1368ش/ 1989 (رجوع کنید به چغتایى، 1401، پشت جلد، سیاهه تألیفات).

---

منابع :
(1) محمداسلم، خفتگان خاك لاهور، لاهور 1993؛
(2) ایرج افشار، فهرست مقالات فارسى، تهران 1348ش ـ؛
(3) محمدعبداللّه چغتایى، تاریخ اماكن لاهور، 1401/ 1981؛
(4) عزیزعلى شیخ، مشاهیر پنجاب كا انسائیكلوپیدیا، لاهور 2000؛
(5) سیدقاسم محمود، انسائیكلوپیدیا پاكستانیكا، لاهور ( 1997).

(6) The Dictionary of art, ed. Jane Turner, NewYork: Grove, 1998, s.v. "Chughtai, Abdur Rahman" (by Marcella Nesom- Sirhandi);
(7) Ijaz ul Hassan, Painting in Pakistan, Lahore 1991.

/ عارف نوشاهى /