مصطفوى، سيدمحمدتقى ، از پيشگامان باستانشناسى در ايران. وى در 1324/1285ش در كاشان متولد شد. پس از اخذ ديپلم از مدرسۀ دارالفنون تهران در 1304ش، به استخدام وزارت معارف درآمد و همزمان با تدريس در مدارس، تحصيلات خود را در دانشكدۀ حقوق ادامه داد و در 1307ش در اين رشته فارغالتحصيل گرديد.
از 1308ش تا 1310ش به تدريس زبان فرانسه پرداخت. در 1310ش در بخش عتيقات وزارت فرهنگ با عنوان «بازرس فنى تحقيقات» استخدام شد و به مدت چهار سال با هيئتهاى آلمانى و فرانسوى در حفاريها و كاوشهاى تخت جمشيد همكارى كرد. فعاليتهاى موفقيتآميز او در اين هيئتها او را به عنوان باستانشناسى برجسته در ميان محققان ايرانى و خارجى مطرح ساخت (مصطفوى 1381الف، مقدمۀ صدرى، ص دوازده). وى در 1313ش مأمور نظارت بر مرمت بناهاى تاريخى اصفهان گرديد (رجوع کنید به ملك شهميرزادى، ص 140، 149) و در 1314ش، به عنوان عضو هيئت اعزامى ايران، به رياست علياصغر حكمت، وزير فرهنگ وقت در سومين كنگرۀ بينالمللى آثار تاريخى و هنرى ايران در لنينگراد شركت كرد (مصطفوى، 1361ش، ص 6ـ7).
مصطفوى در 1316ش به رياست ادارۀ كل عتيقات رسيد (مصطفوى و سامى، 1334ش، ص 2). در 1323ش به درخواست انجمن آثار ملى، كه در تدارك جشن هزارۀ بوعليسينا بود، مسئوليت طراحى و ساخت بناى آرامگاه ابوعلى را به عهده گرفت (مصطفوى، 1335ش، ص 18). از 1327ش، دبيرى انجمن آثار ملى نيز به او واگذار شد (مصطفوى، 1325ش، ص 18؛ همو، 1381ش ب، ص 18ـ19). مصطفوى مدتى معاون ادارۀ باستانشناسى بود و بر طبق سندى كه رشيد كيخسروى منتشر كرده است (ص 243)، در 1328ش رئيس ادارۀ كل باستانشناسى شد (رجوع کنید به ملك شهميرزادى، ص 141). مصطفوى در 1334ش در سفرى هفتماهه به چند كشور اروپايى، امريكا، مصر، سوريه، لبنان و عراق، موزهها و آثار تاريخى اين كشورها را ديد و آنها را بررسى كرد. در بهار 1337ش به ژاپن رفت و در تنظيم نمايشگاه آثار تاريخى ايران همكارى نمود و در مراجعت، با توقفى كوتاه در هند و پاكستان، از موزهها و آثار باستانى اين كشورها ديدن كرد (مصطفوى، 1361ش، ص 7). در همين سال، انجمن حفاظت آثار تاريخى كاشان را، با افراد سرشناس كاشانى و نطنزى، تشكيل داد و همين انجمن بود كه موزۀ اختصاصى آثار تاريخى كاشان را در باغ فين تأسيس كرد (نراقى، ص 66). مصطفوى در 1337ش بازنشسته شد، اما فعاليتهاى مطالعاتى و پژوهشى خود را تا پايان عمر همچنان ادامه داد (مصطفوى، 1381الف، مقدمه صدرى، ص چهارده). وى در تير 1359 درگذشت.
مصطفوى در حوزۀ باستانشناسى، هنر و معمارى ايران قبل و بعد از اسلام صاحبنظر بود و در اين موضوعات، كتابها و مقالات بسيارى تأليف كرد (رجوع کنید به مجموعه مقالات در زمينه باستانشناسى، چاپ مهدى صدرى، 1381؛ نيز رجوع کنید به منابع). آستانه حضرت عبدالعظيم، هگمتانه و اقليمپارس از تك نگاشتههاى برجستۀ مصطفوى است. اثر اخير را شارپ به انگليسى ترجمه و در 1978 در لندن منتشر كرده است («وفيات و يادبودها»، آينده، 1359، ص 609، 612).
منابع : (1) رشيد كيخسروى، دوران بيخبرى، ج 2، 1369ش؛ (2) محمدتفى مصطفوى، آثار تاريخى تهران (اماكن متبركه و...)، 1361ش؛ (3) همو، پرشكوهترين زيارتگاه ايران، نشريه انجمن آثار ملى، دوره 1، ش 1، 1335ش؛ (4) همو، مجموعه مقالات در زمينه باستانشناسى، 1381الف،ش؛ (5) همو و على سامى، تخت جمشيد، 1334ش؛ (6) محمدتقى مصطفوى، وفيات و ياد بود مؤلفان، آينده، سال 6، شماره 7 و 8، مهر و آبان 1359؛ (7) همو، هگمتانه، 1381بش؛ (8) صادق ملك شهميرزادى، اشارهاى مختصر به تحول باستانشناسى در ايران، اثر، ش 12، 13 و 14، اسفند 1365ش؛ (9) حسن نراقى، آثار تاريخى شهرستانهاى كاشان و نطنز، 1374ش.