responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 547

 

بحرالعلوم لکهنوی ، ابوالعیّاش عبدالعلی محمدبن نظام الدین محمدبن قطب الدین انصاری لکهنوی ملقب به بحرالعلوم ، متکلم بزرگ حنفی مذهبِ هند در قرن دوازدهم . پدرش ملا نظام الدین از خانواده های «فرنگی محلِ»لکهنو و پایه گذار «درسِ نظامی » بود. نسب وی را به خواجه عبداللّه انصاری می رسانند، یکی از بازماندگان خواجه به نام شیخ علاءالدین (نیای بحرالعلوم با ده واسطه ) از هرات به هند آمده بوده و مدفنش امروزه در پَرْناوَه (میان مِتهرا و دهلی ) است . نسل بعد از او در شهر سِهالی ، در نزدیکی لکهنو، اقامت گزیدند. خانوادة آنها در عهد اورنگ زیب به فرنگی محل نقل مکان کردند ( رجوع کنید به رحمان علی ، ص 168؛ «اَلنَّدْوَه »). جدش ملا قطب الدین (متوفی 1103) و پدرش (متوفی 1161) هردو از عالمان نامداری بودند که موجب شهرت خانوادة خود در هند شدند.

بحرالعلوم در 1144 در لکهنو به دنیا آمد. نزد پدرش تحصیل کرد و در هفده سالگی دورة تحصیلاتِ اسلامی را نزد او به پایان برد ( سلسلة تلمّذ وی از طریق پدر به جلال الدین دوانی و دیگر علمای ایران می رسد ) . پس از مرگ پدر، نزد کمال الدین سَهالَویِ فتحپوری (متوفی 1175)، شاگرد پدرش ، به تحصیل ادامه داد ( رجوع کنید به بروکلمان ، > ذیل < ، ج 2، ص 624) و مدتی بعد کار تعلیم و تألیف را در لکهنو آغاز کرد ( در پی حادثه و سوء تفاهمی که منجر به رنجش شیعیان اوده * شد (انصاری 150) ) ، لکهنو را ترک کرد و به شاهجهانپور رفت و بیست سال در آنجا اقامت گزید، سپس به رامپور رفت (نجم الغنی ، ج 1، ص 596، 600) و چهارسال هم در آنجا ماند. پس از آن ، منشی صدرالدین بَردوانی از او دعوت کرد که به مدرسة بهار (بنگال ) برود؛ و سپس به دعوت نوّاب والاجاه محمدعلی خان کَرْناتَکی (متوفی 1210)، به همراه 600 تن از «رجال علم »، به مَدْرس رفت . نواب لقب «مَلک العلما» را به او اعطا کرد، برایش مدرسه ای ساخت و برای او و همراهان و شاگردانش وظیفه مقرر کرد. جانشینان نواب ، تا پایان حکومت والاجاهیان و استقرار سلطة انگلیس در مدرس ، همان عنایت را درحق وی مبذول می داشتند و حقوق ماهانة او و دیگر مدرّسان و طلاّ ب مدرسه را همچنان می پرداختند. بحرالعلوم در 12 رجب 1225 در مدرس درگذشت و درهمانجا، کنار مسجد والاجاهیان ، مدفون شد (دربارة فرزندانش رجوع کنید به الطاف الرحمان ، ص 64 و بعد؛ و دربارة شاگردان معروفش رجوع کنید به جهلمی ). لقب بحرالعلوم را والاجاه به وی داد (و این قول معروف است ، اما الطاف الرحمان ، در ص 65، اعطاکنندة این لقب را، شاه ولی اللّه ( عبدالعزیز ) دهلوی * می داند). لقب ملک العلما بیشتر در شمال هند معروف است و لقب بحرالعلوم در جنوب . بحرالعلوم در فقه و اصول و حکمت متخصص بود. پدرش علوم دینی و عرفان را به او آموخته بود ( رجوع کنید به الطاف الرحمان ) و عملاً او را به شاخه ای از طریقة قادریه * ، منشعب از شاه عبدالرزاق بانْسَوی ، وارد کرده بود. بحرالعلوم به مکتب عرفانی ابن عربی * وابسته بود و به بیانات شیخ ، چنانکه در فصوص و فتوحات آمده است ، ایمان کامل داشت . در واقع هدفش از تألیف شرح مثنوی مولوی رومی (لکهنو 1873، 3 ج ) توضیح اسرار مثنوی در پرتو آرای ابن عربی است ( رجوع کنید به مقدمة عربی شرح مثنوی ). علاوه براین شرحی نیز بر بخشی از فصوص (یعنی «الفصّ النُّوحی »، بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 793) نوشته است . وی در بستر مرگ اظهار داشت که در آن لحظه نیز حقیقتِ تعالیم شیخ را دریافته است ( رجوع کنید به فرنگی محل ). قسمت اعظم عمرش را به تعلیم و تألیف گذراند و به سبب وسعت دانش و بصیرت انتقادی ، برهمة معاصران برتری یافت و در ایشان تأثیر عمیقی به جای گذاشت .

آثار بحرالعلوم ، عمدتاً شرح و تحشیة متون ( آثار علمای ایران ) ، به عربی و فارسی است . بعضی از مهمترین تألیفاتش عبارت اند از: 1) فلسفه و منطق : شرح سُلَّم العلوم ( سُلَّم کتابی است در منطق از محب اللّه بِهاری * ( متوفی 1119 ) ، دهلی 1891؛ التعلیقات (یا مِنهیّة ) علی شرح سلّم العلوم (زُبَیْد احمد، ص 365)؛ الحاشیة علی الحاشیة الزاهدیة الجلالیة ( که از میر زاهد هروی به شرح جلال الدین دوانی بر تهذیب المنطق تفتازانی در منطق است ) ، لکهنو 1872 (هدایت حسین ، ص 695)؛ الحاشیة علی الحاشیة الزّاهدیة القطبیّة ( که حاشیه بر رسالة قطب الدین رازی در تصور و تصدیق است ) ، دهلی 1293 (بروکلمان ، > ذیل < ، ج 2، ص 293)؛ الحاشیه علی الصدرا (حاشیه بر شرح ملاصدرای شیرازی بر هدایة الحکمة ابهری )، لکهنو 1846 (بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 840؛ هدایت حسین ، همانجا)؛ تعلیقات علی الافق المُبین ( از میرداماد ) (بروکلمان ، > ذیل < ، ج 2، ص 580)؛ العُجالة النّافِعة (همان ، > ذیل < ، ج 2، ص 625)؛ 2) کلام : رسالة التوحید الکافیة للصوفی المتّقی به فارسی (رحمان علی ، ص 123)؛ قاموس المشاهیر ، ذیل «عبدالعلی »؛ الحاشیة علی الحاشیة الزّاهدیة علی الامورالعامة ( حاشیه بر شرح سیدشریف جرجانی بر مواقف قاضی عضد ایجی ) (زبید احمد، ص 338)؛ الحاشیة علی شرح العقائد الدّوانی (همان )؛ شرح مقامات المبادی (همان )؛ ( دو حاشیه دیگر بر حاشیه زاهدیه بر شرح مواقف ، رحمان علی 123 ) ؛ 3) اصول فقه : فَواتِحُ الرحموت در شرحِ مسلّم الثبوتِ محب اللّه بهاری (همان ، ج 2، > ذیل < ، ص 624)؛ رسالة الارکان الاربعة (همان ، > ذیل < ، ج 2، ص 625)؛ تَنْویرالمنار، شرح المنار به فارسی (همان ، > ذیل < ، ج 2، ص 264)؛ تکملة شرحِ تحریر (تکمله بر شرحی که پدرش بر تحریرالاصول کمال الدین ابن هُمام نوشته ؛ زبید احمد، ص 283؛ هدایت حسین ، ص 695)؛ شرحِ فقه اکبر (رحمان علی ، ص 123)؛ 4) حدیث : رسالة فی تقسیم الحدیث (زبید احمد، ص 262)؛ ه ) ریاضیات : شرح المِجَسطی (همان ، ص 382)؛ و) نحو عربی : هدایة الصرف فارسی که چاپ شده است .


منابع :
(1) الطاف الرحمان ، احوالِ علمای فرنگی محل ، 1907؛
(2) محمدرضا انصاری ، بانی درس نظامیه ، لکهنو 1973؛
(3) عبدالاول جونپوری ، مفید المفتی ، لکهنو 1326/1908، ص 135 و بعد؛
(4) فقیر محمد جهلمی ، حدائق الحنفیّه ، لکهنو 1891، ص 467؛
(5) رحمان علی ، تذکرة علمای هند ، لکهنو 1332/1913، ص 122، چاپ محمد ایوب قادری ، کراچی 1961، ص 304ـ306؛
(6) شبلی نعمانی ، مقالات شبلی ، اعظم گره 1955، ص 116ـ120؛
(7) صدیق حسن خان ، ابجدالعلوم ، بوپال 1295/1878، ص 927؛
(8) عبدالباری ، آثارالاول ، ص 24؛
(9) مولوی عنایت اللّه ، تذکرة علمای فرنگی محل ، لکهنو 1930، ص 137ـ142؛
(10) ولی اللّه فرنگی محلّی ، الاغصان الاربعة للشجرة الطیّبة در احوال علمای فرنگی محل کمالاً و نَسَباً و علماً ، نسخة خطی ( کتابخانه ) ندوه (لکهنو)، گ 50 ـ53؛
(11) نجم الغنی ، اخبارالصنادید ، لکهنو 1918؛
(12) «الندوه »، مجلة ندوة العلماء (آوریل ـ ژوئن 1907)؛


(13) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942, ii, 607, index;
(14) M. Hida ¦ yat H ¤ usayn, "The life and works of Bahr al - Ulu ¦ m", JASB, N.S . v Ë Ë (1911), 693-695;
(15) Sharifuddin Pirzada, Foundations of Pakistan: All India Muslim League documents. 1906-1947 , Ë Ë , Karachi 1970, 351;
(16) Zubayd Ah ¤ mad, The contribution of India to Arabic literature , Alla ¦ ha ¦ ba ¦ d 1946,56, 112, 288-290, 317, 337, 364-366, index.

) / ایرانیکا )، رابینسون ( د.اسلام / محمدشفیع (



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 547
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست