بحرالزَّنْج ، در عرف مسلمانان ، قسمت غربی اقیانوس هند (بحرالهند * ) که در ساحل شرقی افریقا از خلیج عدن ، یعنی خلیج بربری ، تا سُفالَه و ماداگاسکار ادامه دارد و دورترین نقطه ای است که مسلمانان می شناختند. این نام از نامِ ساحل مجاور، که به بلاد زنج یا زنگبار شهرت دارد، گرفته شده است . نام زنج به سیاهان بانتو * ، که از بربرها و حبشیان کاملاً متمایزند، اطلاق می شود. زنج نامی است بسیار قدیمی که حتی بطلمیوس با آن آشنایی داشته است . او از Z h g g i s a یا g g i z ¨ k r a Z i § a و کوسماس اندیکوپلوست از g g i o n ¨ i Z ¦ k a l d m e n o n e k e i © t o یاد می کند، ولی امروزه قرائت هرتسفلد در کتیبه ای از نرسی ساسانی «ژندافریک شاه » (ج 1، ص 119) مورد قبول نیست ( رجوع کنید به هنینگ ، ج 14، بخش 3، ص 515). این نام را مأخوذ از «زنگ » و «زنگی » فارسی (پهلوی زردشتی «زنگیک » به معنای سیاهپوست ) دانسته اند، ولی شاید اصل محلی داشته باشد. این نام امروزه بر جزیرة زنگبار و بر یکی از شاخه های رود زامبزی که آن هم به نام زنگ است اطلاق می شود. اطلاعاتی که مسلمانان دربارة سواحل و دریای زنج داده اند بسیار محدود و بعضاً متناقض است . ایشان از این دریا می ترسیدند و از آن اجتناب می کردند. تنها جهانگردان مسلمانی که از آن عبور کرده اند مسعودی و ابن بطوطه اند و آنها هم بیشتر دربارة سرزمین و مردم آن بحث کرده اند و نه دربارة خودِ دریا. از نهنگ و شکار آن گاهی ذکری به میان می آید و جالب است که کلمه ای که برای نهنگ به کار می برند (فال یا اُوال ) با واژة معمول در زبانهای اروپای شمالی شباهت دارد (سلیمان التاجر، متن عربی ، ص 4، 138ـ141؛ ترجمة فران ، ص 30، 132ـ133؛ نیز رجوع کنید به مسعودی ، ج 1، ص 234، 334). واضح است که به تصور مسلمانان ، قسمتی از ساحل به صورتی ادامه می یافته که با واقع بکلی فرق دارد. توماشک ، نقشه ای از تصوراتی را که مسلمانان از این نواحی داشته اند بازسازی کرده است . مارسل دویک نوشته های جغرافیدانان مسلمان را دربارة دریا و سرزمین زنج جمع آوری کرده است (نیز رجوع کنید به حدودالعالم ، ص 471 به بعد؛ شوموفسکی ). دریانوردی در این قسمت از اقیانوس هند، تابع بادهای موسمی است که رفت و آمدهای دیرین میان جنوب عربستان و شمال غربی هند شمالی و سواحل شرقی افریقا مبتنی بر آن بوده است (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به بحرالهند * و زنج * ).

---

منابع :
(1) علی بن حسین مسعودی ، مروج الذهب و معادن الجوهر ، چاپ باربیه دمینارو پاوه دکورتل ، پاریس 1861ـ1877؛


(2) L. Marcel Devic, Le pays des Zendjs, Paris 1883;
(3) W. B. Henning, in Studies presented to Vladimir Minorsky = BSOAS., XIV (1952);
(4) Herzfeld, Paikuli, I'Berlin 1924;
(5) Hudud al alam , tr. V. Minorsky, Cambridge 1970;
(6) T.A. Shumovsky, Tri neizvestnie Lotsii Akhmada ibn Ma ¦ dzhida, arabskogo Lotsmana Vasko da Gamii , Moscow 1957;
(7) Sulayma ¦ n the Merchant, Arabic text edited by Langles, in Reinaud, Relation des voyages faits par les Arabes et les Persans etc., Paris 1845, transl. G. Ferrand, Voyage du marchand arabe Sulayman, Paris 1922;
(8) W. Tomaschek, Die topographischen Capitel des indischen Seespiegels Moh ¤ i ¦ t ¤ , Vienna 1899.

) / د.اسلام / ک . ه . بِکِر، د.م . دانلُپ (