چَتْرود ، بخش‌ و شهری‌ در شهرستان‌ كرمان‌، از استان‌ كرمان‌.

1) بخش‌ چترود. این‌ بخش‌، به‌ مركزیت‌ شهر چترود، در شمال‌ شهرستان‌ كرمان‌ واقع‌ است‌ و مشتمل‌ است‌ بر دو دهستان‌ به‌ نامهای‌ كَویرات‌ (به‌ مركزیت‌ شهر كاظم‌آباد) و مُعِزیه‌ (به‌ مركزیت‌ آبادی‌ هُوَتك‌)، و دو شهرِ كاظم‌آباد و چترود.

برخی‌ از كوههای‌ مهم‌ بخش‌ عبارت‌اند از: كوه‌ زَرد در مشرق‌، آب‌خواجه‌ در جنوب‌، كمرشیلقه‌ در شمال‌ آبادی‌ مُعِزآباد (در حدود 47 كیلومتری‌ شمال‌غربی‌ شهر كرمان‌)، چهل‌دختر در شمال‌شرقی‌، زارنگ‌ در جنوب‌ و جنوب‌غربی‌ و رَشْقاوَند در جنوب‌ شرقی‌ آبادی‌ ماهْ زَمین‌ (در حدود 79 كیلومتری‌ شمال‌غربی‌ شهر كرمان‌؛ فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها، ج‌ 95، ص‌ 201، 213). رود فصلی‌ چترود در نواحی‌ مركزی‌ بخش‌ جریان‌ دارد.

آب‌ مصرفی‌ اهالی‌ از چاه‌ عمیق‌، قنات‌ و چشمه‌ تأمین‌ می‌گردد. اهالی‌ آن‌ به‌ كشاورزی‌، باغداری‌، دامداری‌ و قالی‌بافی‌ با نقش‌ شاه‌ عباسی‌ و طرحهای‌ كرمانی‌ و ستونی‌ و درختی‌، اشتغال‌ دارند (همان‌، ج‌ 95، ص‌ 67، 105، 213، 234). اهالی‌ آن‌ شیعه‌اند و به‌ فارسی‌ سخن‌ می‌گویند ( فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها، ج‌ 95، ص‌ 67).

در 1375 ش‌، جمعیت‌ آن‌ 471 ، 19 تن‌ بوده‌ است‌ كه‌ از این‌ تعداد حدود 28% شهرنشین‌ و بقیه‌ روستانشین‌ بوده‌اند (مركز آمار ایران‌، 1376 ش‌ الف، ص‌ چهارده‌، 6؛ همو، 1376 ش‌ الف، ص‌ هشتادویك‌).

راه‌ اصلی‌ زرند ـ كرمان‌ از این‌ بخش‌ می‌گذرد.

چترود در 1323 ش‌ یكی‌ از آبادیهای‌ دهستان‌ زنگی‌آباد (یا كویر) در شهرستان‌ كرمان‌ و در استان‌ هشتم‌ (كرمان‌ و مكران‌) محسوب‌ می‌شد (ایران‌. وزارت‌ كشور. اداره كل‌ آمار و ثبت‌ احوال‌، ج‌ 2، ص‌ 380). در 1355 ش‌، چترود دهستان‌ و شهری‌ در بخش‌ حومه شهرستان‌ كرمان‌ (ایران‌. وزارت‌ كشور، ذیل‌ «استان‌ كرمان‌») و در 1366 ش‌، شهری‌ در استان‌ كرمان‌ بود (ایران‌. وزارت‌ كشور. معاونت‌ برنامه‌ریزی‌ و خدمات‌ مدیریت‌، ص‌ 83). در اسفند 1373، بخش‌ چترود (به‌ مركزیت‌ شهر چترود) مشتمل‌ بر دهستانهای‌ مُعِزیه‌، هِروز، حُرْجَنْد و كویرات‌ در شهرستان‌ كرمان‌ تشكیل‌ شد (ایران‌. قوانین‌ و احكام‌، 1374 ش‌، ص‌ 62ـ63). در 1375 ش‌، دو دهستان‌ هروز و حرجند از آن‌ جدا شدند و در تابعیت‌ بخش‌ كوهسارانِ شهرستان‌ كرمان‌ در آمدند. در همان‌ زمان‌، آبادیهای‌ كاظم‌آباد و دِهْنو (هر دو از توابع‌ دهستان‌ كویرات‌) در هم‌ ادغام‌ و به‌ عنوان‌ شهر كاظم‌آباد در دهستان‌ كویرات‌ شناخته‌ شدند (همو، 1376 ش‌، ص‌ 1052).

بخش‌ چترود دو زیارتگاه‌ دارد: سقاخانه‌ در آبادی‌ دِهْزیار (در حدود چهل‌ كیلومتری‌ جنوب ‌شرقی‌ زرند) و مرتضی‌علی‌ در آبادی‌ هوتك‌ (در حدود 35 كیلومتری‌ شمال‌غربی‌ كرمان‌؛ فرهنگ جغرافیائی‌ آبادیها، ج‌ 95، ص‌ 105ـ 106، 334).

2) شهر چترود، مركز بخش‌ چترود. این‌ شهر در ارتفاع‌ حدود 820 ، 1 متری‌، در 38 كیلومتری‌ شمال‌غربی‌ شهر كرمان‌ و كنار راه‌ اصلی‌ كرمان‌ ـ زرند قرار دارد.

رود فصلی‌ چترود در شمال‌ شهر جریان‌ دارد. آب‌ و هوای‌ شهر معتدل‌ خشك‌ است‌. بالاترین‌ دمای‌ آن‌ حدود ْ40 در مرداد، پایین‌ترین‌ آن‌ حدود ْ14- در دی‌ و میانگین‌ بارش‌ سالانه آن‌ حدود 189 میلیمتر ضبط‌ شده‌ است‌ (سازمان‌ هواشناسی‌ كشور، ص‌ 370).

شهر چترود در محل‌ اتصال‌ دو راه‌ اصلی‌ زرند ـ كرمان‌ و راور ـ كرمان‌ قرار گرفته‌ است‌ و با راه‌ اصلی‌ از راور به‌ مراكز شهرستانهای‌ بیرجند، فردوس‌ و طبس‌ و از راه‌ زرندـ كوهبَنان‌ به‌ شهر بافق‌ مرتبط‌ می‌شود.

معادن‌ فراوان‌ زغال‌سنگ‌ در پیرامون‌ شهر یافت‌ می‌شود ( جغرافیای‌ كامل‌ ایران، ج‌ 2، ص‌ 932). در 1375 ش‌، جمعیت‌ آن‌ 913 ، 4 تن‌ ذكر شده‌ است‌ (مركز آمار ایران‌، 1376 ش‌ ب، ص‌ همانجا). چترود در 1351 ش‌ به‌ شهر تبدیل‌ شد (ایران‌. وزارت‌ كشور.معاونت ‌سیاسی‌، 1378 ش‌، ص‌ 42). از آثار تاریخی‌، زیارتگاهی‌ به‌ نام‌ شاه‌سنجر دارد. دو درخت‌ چنار كهن ‌سال‌ نیز در چترود مشاهده‌ می‌شود ( فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیها، ج‌ 95، ص‌ 67).

پیشینه‌. نام‌ چترود در منابع‌ تاریخی‌ به‌ صورتهای‌ گوناگونی‌، از جمله‌ جَنْزَروذ، حیروز، جیرود، خبروذ، چتروذ، جیروذ، خمرود و خیرور، ضبط‌ شده‌ است‌ (رجوع کنید به اصطخری‌، ص‌ 161؛
مقدسی‌، ص‌ 468؛
حدودالعالم، ص‌ 129). ظاهراً نخستین‌بار در سده چهارم‌، اصطخری‌ (همانجا) در ذكر شهرهای‌ كرمان‌، نام‌ آن‌ را با ضبط‌ جَنزروذ در میان‌ راه‌ زرند ـ بردسیر، در یك‌ مرحله‌ای هر كدام‌ از آنها، آورده‌ است‌. ابن‌حوقل‌ (ص‌ 314) نیز نام‌ آن‌ را ذكر كرده‌ است‌. چترود در اواسط‌ سده چهارم‌، شهری‌ كوچك‌ و كم‌جمعیت‌ بود ( حدودالعالم‌، همانجا)، اما در اواخر همان‌ سده‌، مسجدجامع‌ و بازار داشت‌ و از شهرهای‌ بردسیر (قصبه كرمان‌) و پر میوه به‌شمار می‌آمد (مقدسی‌، ص‌ 460، 462). از این‌ دوره‌ به‌ بعد، دستِكم‌ تا قرن‌ ششم‌، نام‌ چترود در منابع‌ تاریخی‌ دیده‌ نشده‌ است‌.

اگر خط‌ حمله غزها را در 575 از طبس‌ به‌ كرمان‌ بدانیم‌ (رجوع کنید به افضل‌الدین‌ كرمانی‌، ص‌ 39ـ40)، احتمالاً شهر چترود، به‌ سبب‌ واقع‌ شدن‌ در همین‌ مسیر، مانند اغلب‌ شهرهای‌ كرمان‌، آسیب‌ بسیار دیده‌ است‌، چرا كه‌ برخی‌، اِحداث‌ (ظاهراً احداث‌ مجدد یا مرمت‌) آن‌ را از اقدامات‌ قُتْلُغ‌ تَركان‌ (تركان‌ خاتون‌)، همسر قطب‌الدین‌ محمد قراختایی‌، دانسته‌اند كه‌ پس‌ از مرگ‌ همسرش‌، تا 681 عهده‌دار امور كرمان‌ بود (سایكس، ص‌ 61؛
وزیری‌ كرمانی‌، ص‌ 87). با این‌ حال‌، افضل‌الدین‌ كرمانی‌ در كتاب‌ سلجوقیان‌ و غز در كرمان‌ (ص‌ 619، 661)، در ذكر وقایع‌ 594 و 595 ، بدون‌ اشاره‌ به‌ وضع‌ چترود در آن‌ زمان‌، نام‌ آن‌ را ذكر كرده‌ است‌. در قرن‌ هفتم‌، یاقوت‌ حموی‌ (ذیل‌ «جنزروذ») از آن‌ به‌ عنوان‌ شهری‌ از توابع‌ كرمان‌ یاد كرده‌ است‌.

در دوره صفوی‌ (ح 906ـ1135)، در باره غارتگری‌ بلوچها و ناامنی‌ حدود چترود، به‌ دلیل‌ وجود راهزنان‌، مطالبی‌ نوشته‌ شده‌ است‌ (رجوع کنید به مشیزی‌، ص‌ 102، 566 ـ567، 595). در اوایل‌ دوره قاجار (1210ـ1344/ 1304 ش‌)، احمدعلی‌ وزیری‌ كرمانی‌ (همانجا) چترود را قریه‌ای‌ با هوای‌ اندكی‌ گرم‌، آب‌ گوارا و انار و هلوی‌ خوب‌ معرفی‌ كرده‌ است‌. به‌ نوشته اعتمادالسلطنه‌ (متوفی‌ 1313؛
ج‌ 4،ص‌ 2175ـ2176)، چترود باغهای‌ بسیار و یازده‌ كارخانه شال‌بافی‌ با 41 دستگاه‌ داشت‌ و از بناهای‌ قدیم‌ آن‌ كاروانسرا، تكیه‌، مسجد و آسیابهایی‌ خراب‌ بود. وی‌ (ج‌ 4، ص‌ 2176) جمعیت‌ آن‌ را حدود هزارتن‌ ذكر كرده‌ است‌.

یكی‌ از شدیدترین‌ زمین‌لرزه‌هایی‌ كه‌ در 1280 در استان‌ كرمان‌ رخ‌ داد، به‌ چترود آسیب‌ بسیار رساند و موجب‌ خشكی‌ عمده قناتهای‌ آن‌ شد (امبرسز و ملویل، ص‌ 62، 189). به‌ علت‌ وقوع‌ زلزله شدید دیگری‌ در 1314 چترود و چند آبادی‌ پیرامون‌ آن‌ متروك‌ شدند و اهالی‌ آنها در شهر كرمان‌ استقرار یافتند (همان‌، ص‌ 68). در حدود 1332 ش‌ حسینعلی‌ رزم‌آرا جمعیت‌ آن‌ را بالغ‌ بر سه‌هزار تن‌ ضبط‌ كرده‌ است‌ (ج‌ 8، ص‌ 111). به‌ نوشته او (همانجا)، در آنجا غلات‌، حبوبات‌ و خشخاش‌ به‌عمل‌ می‌آمد و قالی‌بافی‌ رواج‌ داشت‌. از شخصیتهای‌ مهم‌ چترود، ملاّ عبدالاول‌ چترودی‌، جد بزرگ‌ مؤمناییها (یكی‌ از دو خانواده بزرگ‌ چترود) است‌. مؤمناییها كه‌ در گذشته‌ غالباً شغل‌ دیوانی‌ داشتند، نسبِ خود را به‌ ملاّ مؤمنای‌ دوره صفوی‌ می‌رسانند (مشیزی‌، ص‌ 150).

---

منابع‌:
(1) ابن‌حوقل‌؛
(2) اصطخری‌؛
(3) اطلس‌ راههای‌ ایران، تهران‌: گیتاشناسی‌، 1374 ش‌؛
(4) اعتماد السلطنه‌؛
(5) احمدبن‌ حامد افضل‌الدین‌ كرمانی‌، سلجوقیان‌ و غز در كرمان‌، تحریر محمدابراهیم‌ خبیصی‌، چاپ‌ محمدابراهیم‌ باستانی‌ پاریزی‌، تهران‌ 1373 ش‌؛
(6) ایران‌. قوانین‌ و احكام‌، مجموعه‌ قوانین‌ سال‌ 1373، تهران‌: روزنامه رسمی‌ كشور، 1374 ش‌؛
(7) همو، مجموعه‌ قوانین‌ سال‌ 1375، تهران‌: روزنامه رسمی‌ كشور، 1376 ش‌؛
(8) ایران‌. وزارت‌ كشور، تقسیمات‌ كشور شاهنشاهی‌ ایران‌ ، تهران‌ 1355 ش‌؛
(9) ایران‌. وزارت‌ كشور، اداره كل‌ آمار و ثبت‌ احوال‌، كتاب‌ جغرافیا و اسامی‌ دهات‌ كشور، ج‌ 2، تهران‌ 1329 ش‌؛
(10) ایران‌. وزارت‌ كشور. معاونت‌ برنامه ‌ریزی‌ و خدمات‌ مدیریت‌. دفتر تقسیمات‌ كشوری‌، اجرای‌ قانون‌ تعاریف‌ و ضوابط‌ تقسیمات‌ كشوری‌، تهران‌ 1366 ش‌؛
(11) ایران‌. وزارت‌ كشور. معاونت‌ سیاسی‌. دفتر تقسیمات‌ كشوری‌. نشریه تاریخ‌ تأسیس‌دار: [ تقسیمات‌ كشوری‌ 1378(، تهران‌ 1378 ش‌؛
(12) همو، نشریه عناصر و واحدهای‌ تقسیمات‌ كشوری‌ ) تا پایان‌ آبان‌ 1384]، تهران‌ 1384 ش‌؛
(13) جغرافیای‌ كامل‌ ایران‌، تهران‌: سازمان‌ پژوهش‌ و برنامه‌ریزی‌ آموزشی‌، 1366 ش‌؛
(14) حدودالعالم‌ ؛
(15) رزم‌آرا؛
(16) سازمان‌ هواشناسی‌ كشور، سالنامه آماری‌ هواشناسی‌: 76ـ 1375، تهران‌ 1378 ش‌؛
(17) فرهنگ‌ جغرافیائی‌ آبادیهای‌ كشور جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌، ج‌ 95: رفسنجان‌ ، تهران‌: اداره جغرافیائی‌ ارتش‌، 1362 ش‌؛
(18) مركز آمار ایران‌، سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ 1375: شناسنامه آبادیهای‌ كشور، استان‌ كرمان‌، شهرستان‌ كرمان، تهران‌ 1376 ش‌ الف‌ ؛
(19) همو، سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ 1375: نتایج‌ تفصیلی‌ كل‌ كشور، تهران‌ 1376 ش‌ ب‌؛
(20) میرمحمد سعیدبن‌ علی‌ مشیزی‌، تذكره صفویه‌ كرمان، چاپ‌ محمدابراهیم‌ باستانی‌ پاریزی‌، تهران‌ 1369 ش‌؛
(21) مقدسی‌؛
(22) نقشه تقسیمات‌ كشوری‌ ایران، مقیاس‌ 000 ، 500 ،2: 1، تهران‌: گیتاشناسی‌ 1377 ش‌؛
(23) احمدعلی‌ وزیری‌ كرمانی‌، جغرافیای‌ كرمان‌ ، چاپ‌ باستانی‌ پاریزی‌، تهران‌ 1353 ش‌؛
(24) یاقوت‌ حموی‌؛


(25) Nicholas Nicholas Ambraseys and Charles Peter Melville, A history of Persian earthquakes,Cambridge 1982;
(26) Percy Molesworth Sykes, Ten thousand miles in Persia or eight years in Iran , New York 1902.

/ معصومه‌ بادنج‌ /