چَپَر ، شاهزاده مغول و پسر ارشد و جانشین قیدوخان *.
نام وی را به صورتهای جَبَر (وصّافالحضره، ص 449، 451)، جاپار (كاشانی، ص 34، 37، 41) و چاپار(رشیدالدین فضلاللّه، ج 1، ص 627ـ 628، 632، ج 2، ص 798؛زامباور، ص 243) نیز ضبط كردهاند. از تاریخ تولد و آغاز زندگی او اطلاعی در دست نیست. نام مادرش كوكوی خاتون بود (كاشانی، ص 41). قیدوخان در سال 700 (701 و 702 را نیز نوشتهاند) درگذشت (وصّافالحضره، ص 449ـ450؛ رشیدالدین فضلاللّه، ج 1، ص 627؛ كاشانی، ص 32). بهگفتهای، وی پیش از مرگ، یكی از پسرانش به نام اوروس را به جانشینی برگزید (كاشانی، همانجا)، اما برخی برآناند كه وی دُوا (پسر بُراقخان*) را جانشین خود كرد (رجوع کنید به رشیدالدین فضلاللّه، همانجا؛ وصّافالحضره، ص 450ـ451). در هر حال، دوا در جمع امرا و در غیاب چپر، وی را برای جانشینی قیدو لایق خواند، شاید از آنرو كه پس از مرگ براقخان، چپر نیز در جانشینی دوا نقش داشت. به گفته كاشانی (همانجا)، دوا با به تخت نشاندن ضعیفترین فردِ خاندانِ قیدو، میخواست میان چپر و برادرانش تفرقه ایجاد كند. چپر در بهار 702، بهرغم مخالفت خواهرش قوتولون چَغان و برخی برادرانش (از جمله اوروس) رسماً جانشین قیدو شد (وصّافالحضره، ص 451ـ 452؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه).
چپر از همان آغاز حكومت درگیر جنگهای داخلی با شاهزادگان مغول گردید. در 703، به پیشنهاد دوا و طبق یاسای چنگیزخان، به منظور برقراری اتحاد در فرمانروایی مغول و برقراری صلح، قاصدی نزد تیمور قاآن به خانبالق/ خانبالیغ (پایتخت فرمانروایان مغول چین) فرستادند و سروری تیمور قاآن را به رسمیت شناختند (وصّافالحضره، ص 452؛ گروسه، ص 551). در همان سال، دوا برای ایجاد تجارت آزاد در قلمرو مغولان تحت فرمانروایی واحد، طرح جدیدی داد. این طرح برای كسب موافقت به تیمور قاآن پیشنهاد شد (وصّافالحضره، ص 454؛ بارتولد، ج 1، ص 130؛ د. اسلام، همانجا) ولی بینتیجه ماند. در صفر 704 (وصّاف الحضره، ص 475: جمادیالاولی 705) چپر و دوا و نمایندگان تیمور قاآن، در حوالی مراغه، به حضور اولجایتو *رسیدند (كاشانی، همانجا) و سلطنت او را تأیید نمودند. هدف از این اقدام، پایان دادن به نزاع شاخههای خاندان چنگیزی بود (میرخواند، ج 5، ص 426؛ بارتولد، همانجا؛ بویل، ص 398). اهمیت این صلح برای اولجایتو چندان بود كه خبر آن را به دربار فیلیپچهارم (پادشاه فرانسه) و ادوارد اول (پادشاه انگلستان) نیز رساند (هاوارث، بخش 3، ص 575؛ بویل، ص 399؛ اشپولر، ص 92).
این پیمان چندان دوام نیافت و نزاع و جنگ بین تیمور قاآن و چپر و سپس بین چپر و دوا درگرفت و سرانجام با متحد شدن دوا و تیمور قاآن و روی گرداندن سپاه چپر از وی، راهی برای او جز روی آوردن به دوا نماند. دوا او را پذیرفت و برای وی مكانی تعیین نمود اما قلمرو وی را میان شاهزادگان مغول تقسیم كرد (وصّافالحضره، ص 498، 515 ـ 518). كاشانی (ص 37ـ39) تاریخ این وقایع را در 704 ذكر كرده است. با تقسیم قلمرو و سپاه چپر، خاناتِ چغتای *كه متصرفات آنان به ماوراءالنهر محدود شده بود، ناحیه ایلی و كاشغر را پس گرفتند. این املاك در زمان قیدو، از خانات چغتای به خاندان اوگتای قاآن منتقل شده بود (گروسه، ص 552).
دوا در اواخر 706 درگذشت و پسرش، كِنجِك، جانشین وی شد و چند ماه بعد درگذشت و منازعات بر سر جانشینی آغاز شد و اغتشاش درگرفت (وصّافالحضره، ص 518ـ519). این حوادث چپر را به فكر دستیابی به قدرت انداخت (بارتولد، ج 1، ص 132). وی با شاهزادگان مغول متحد شد و به جنگ كبك، پسر دوا، رفت، اما شكست خورد. سپس با تكمه (شاهزاده مغول و متحد چپر در جنگ با دوا) درگیر شد و ایل او را غارت كرد و آنگاه نزد خیشان/ كایشانخان (جانشین تیمور قاآن) گریخت (وصّافالحضره، ص 519؛ قس كاشانی، ص148ـ 149 كه تاریخ این وقایع را 712 ذكر كرده است). از این پس، در باره چپر اطلاعی در منابع نیست.
با شكست چپر، كبك سرزمین خاندان اوگتای قاآن را بهطور كامل تجزیه كرد و در شورایی به نام قوریلتای *، كه در 709 تشكیل شد، اِسِن بوقا حاكم خانات چغتای گردید (وصّاف الحضره، ص 519 ـ520؛ ساندرز، ص 166).
(7) Vasily Vladimirovich Barthold, Four studies on the history of Central Asia , translated from the Russian [by( V. and T. Minorsky, Leiden 1956-1958; (8) J. A. Boyle, "Dynastic and political history of the Il-Khans", in The Cambridge history of Iran , vol. 5, ed. J. A. Boyle, Cambridge 1968; (9) EI 2 , s.v. "Capar" (by B. Spuler); (10) Henry H. Howorth, History of the Mongols from the 9th to the 19 th century , pt.3, London 1888, repr. New York )n.d.]; (11) Bertold Spuler, Die Mongolen in Iran , Leiden 1985; (12) Edward von Zambaur, Manuel de genealogie et de chronologie pour l'historie de l'Islam , Osnabruck 1976.