چاودُر/ چودور ، از گروههای‌ قبیله‌ای‌ عمده قوم‌ تركمن‌*. چاودرها یكی‌ از هفت‌ گروه‌ عمده تركمن‌ هستند (آكینر، ص‌ 380). وامبری‌ (ص‌ 384) در نیمه دوم‌ قرن‌ سیزدهم‌/ نوزدهم‌ برای‌ تركمنها نُه‌ گروه‌ یا خلق‌،از جمله‌ چودور، ذكر كرده‌ است‌. چاودرهای‌ تركمنستان‌ در بخشهای‌ قالنین‌، پورسی‌، داش‌ هاویز و همچنین‌ در كناره‌های‌ بخش‌ سفلای‌ رودهای‌ اترك‌ و جیحون‌ (آمودریا) سكونت‌ دارند (دوردی‌یف‌ و قدیروف‌، ص‌ 30ـ31). جمعیت‌ آنان‌ در اواسط‌ قرن‌ چهاردهم‌/ نیمه اول‌ قرن‌ بیستم‌ بالغ‌ بر 077 ، 24 تن‌ بود كه‌ 49ر3% كل‌ جمعیت‌ تركمنهای‌ جهان‌ را تشكیل‌ می‌داد (همان‌، ص‌ 28). گروههایی‌ از چاودرها در افغانستان‌ (آكینر، ص‌ 396) و جماعتی‌ نیز در استاوروپول‌ روسیه‌ (دوردی‌یف‌ و قدیروف‌،ص‌ 57) سكونت ‌دارند كه‌ آنان‌ را تُرچمن‌ و گاهی‌ نیز تركمنهای‌ استاوروپول‌ می‌نامند (آكینر، ص‌ 324). چاودرهای‌ استاوروپول‌ در 1063/1653 با حركت‌ از خاناتِ خیوه‌ *و عبور از صحراهای‌ استراخان‌ و مَنْقِشلاغ‌/ مَنْگِشْلَك‌، به‌ قفقاز شمالی‌، قسمتهای‌ شمالی‌ استان‌ استاوروپول‌ و اطراف‌ دریای‌ مانش‌ و دریای‌ كُم‌ كوچ‌ كردند. همچنین‌ در 1204/1790، 64 خانوار و در 1332 ش‌/1953، 665 خانوار تركمن‌ به‌ قفقاز كوچیدند (دوردی‌یف‌ و قدیروف‌،همانجا). دوردی‌یف‌ و قدیروف ‌نوشته‌اند كه‌ در حدود هجده‌ هزار خانوار تركمن‌، متشكل‌ از طایفه‌های‌ ایگدیر*، چاودر و سوناچی‌، به‌ منطقه استاوروپول‌ كوچ‌ كرده‌ و در آنجا ساكن‌ شده‌اند (همانجا). به‌ نوشته آكینر(همانجا)، چاودرهای‌ استاوروپول‌ در گذشته‌ كوچ‌نشین‌ و دامدار بودند، ولی‌ امروزه‌ یكجانشین‌ شده‌اند و به‌ كشاورزی‌ و دامپروری‌ اشتغال‌ دارند. زبان‌ تركمنی‌ آنان‌ بر اثر تماس‌ با اقوام‌ مجاور، مانند نوغایها/ نوگایها و كومیكها، و پیوندهای‌ خویشاوندی‌ با آنان‌، تغییرات‌ محسوسی‌ كرده‌ است‌ (آكینر، همانجا؛ وردی‌یف‌ و قدیروف‌، ص‌ 58). آنان‌ سنّی‌مذهب‌اند (آكینر، همانجا). جمعیتشان‌ در 1305 ش‌/ 1926، حدود 102 ، 4 تن‌ و در 1349 ش‌/1970، حدود 313 ، 8 تن‌ بوده‌ است‌ (آكینر، همانجا). در دهه 1370 ش‌/1990، جمعیت‌ چاودرها در استاوروپول‌ حدود دوازده‌ هزار تن‌ بود (دوردی‌یف‌ و قدیروف‌، ص‌ 59). چاودرها در اوایل‌ قرن‌ دوازدهم‌، تحت‌ فشار قلموقها/ كَلموكها (رجوع کنید به قَلموق*)، از شبه‌جزیره منقشلاغ‌ به‌ شمال‌ قفقاز رفتند (آكینر، همانجا) و در اطراف‌ آستاراخان‌ (حاجی‌ ترخان‌/ هشترخان‌) اسكان‌ یافتند (میرپنجه‌، ص‌ 86، 115). در اواسط‌ قرن‌ سیزدهم‌، محمدرحیم‌خان‌ (متوفی‌ 1240) و اللّه‌قلی‌ خان‌ (متوفی‌ 1258)، از خانهای‌ خیوه‌، در زمان‌ اقتدار خود، چاودرها را به‌ ولایت‌ خیوه‌ باز آوردند و در كنار دریاچه آرال‌، بین‌ قلعه خواجه‌ایل‌ و قوم‌ قُنْقْرات‌، جای‌ دادند (همان‌، ص‌ 115) و آب‌ و زمین‌ در اختیارشان‌ گذاشتند (هدایت‌، ص‌ 115).

چاودرها در نیمه دوم‌ قرن‌ سیزدهم‌/ نوزدهم‌ مشتمل‌ بر شاخه‌هایی‌ از طایفه‌های‌ ابدال‌، ایگدیر، اَصَنلو، قره‌چودور، بُزاجی‌، بورون‌جوق‌ و شیخ‌ بودند. در 1281/1864، تقریباً دوازده‌ هزار چادر داشتند و اسكان‌ آنان‌ بین‌ دریای‌ خزر و دریای‌ آرال‌ بود. این‌ شاخه‌ها از دریای‌ خزر تا كُهنه‌ اورگَنْج‌ و بولومْساز و پرسو و قوق‌چكِ مرو پراكنده‌ بودند (وامبری‌، ص‌ 385). در اواسط‌ سده سیزدهم‌/ نوزدهم‌، چاودرهای‌ ساكن‌ در اطراف‌ خیوه‌، از خراجگزاران‌ خیوه‌ بودند، ولی‌ همیشه‌ با آنجا جنگ‌ داشتند (همان‌، ص‌ 442، 528). چاودرها گاه‌ راهزنی‌ می‌كردند و چون‌ اسیر می‌شدند، مجازاتهای‌ سنگینی‌ برایشان‌ در نظر گرفته‌ می‌شد (همان‌، ص‌ 186ـ190).

جمعیت‌ چاودرها در اواخر قرن‌ سیزدهم‌ بالغ‌ بر دوازده‌ هزار خانوار بود ( تفصیل‌ احوال‌ تراكمه، ص‌ 159).

---

منابع‌:
(1) شیرین‌ آكینر، اقوام‌ مسلمان‌ اتحاد شوروی‌، ترجمه علی‌ خزاعی‌فر، مشهد 1366 ش‌؛
(2) تفصیل‌ احوال‌ تراكمه، در گرگان‌نامه، به‌ كوشش‌ مسیح‌ ذبیحی‌، چاپ‌ ایرج‌ افشار، تهران‌: بابك‌، 1363 ش‌؛
(3) مراد دوردی‌یف‌ و شهرت‌ حاجكوویچ‌ قدیروف‌، تركمن‌های‌ جهان‌: تحقیقی‌ پیرامون‌ وضعیت‌ تاریخی‌ و جمعیتی‌ تركمن‌ها، ترجمه امانگلدی‌ ضمیر، تهران‌ 1379 ش‌؛
(4) اسماعیل‌ میرپنجه‌، خاطرات‌ اسارت‌: روزنامه سفر خوارزم‌ و خیوه، چاپ‌ صفاءالدین‌ تبرّائیان‌، تهران‌ 1370 ش‌؛
(5) آرمین‌ وامبری‌، سیاحت‌ درویشی‌ دروغین‌ در خانات‌ آسیای‌ میانه، ترجمه فتحعلی‌ خواجه‌نوریان‌، تهران‌ 1337 ش‌؛
(6) رضاقلی‌بن‌ محمدهادی‌ هدایت‌، سفارت‌نامه خوارزم‌، چاپ‌ علی‌ حصوری‌، تهران‌ 1356 ش‌.

/ علی‌ پورصفر قصابی‌نژاد /