جَیّانی ، ابوعبداللّه محمدبن ابراهیمبن محمدبن معاذ شعبانی، ریاضیدان، ستارهشناس و قاضی قرن پنجم اهل اندلس كه با نام ابنمعاذ نیز مشهور است. نام او را در منابع لاتینی، Abhomadus ضبط كردهاند (اشتاین اشنایدر، 1956، ص 23) كه صورت لاتینی شده ابنمعاذ است. از زندگی او اطلاع اندكی در دست است، از جمله آنكه در شهر جیان * میزیسته است (ابنبَشْكوال، قسم 2، ص 558). در دستنویسهایی كه از آثار او باقیمانده (از جمله جیانی، ص 15) و در نوشتههای مورخان از جیانی با عنوان قاضی یاد شده كه در جیان قضاوت میكرده است (ابنبشكوال، همانجا؛ ضَبّی، ص 46). به نظر میرسد اشتغال جیانی به شغل قضا یكی از مهمترین بخشهای زندگی او بوده است، زیرا در مواردی به هنگام نقل قول از وی، تنها با عنوان قاضی از او نام برده شده است (از جمله ابناسحاق تونسی به نقل سامسو و میلگو، ص 20). او را فقیه (جیانی، ص 47) و فیلسوف (ضبّی، همانجا) نیز خواندهاند. بر اساس نوشته ابنبشكوال (قسم 2، ص 498ـ499) تا مدتها جیانی را با ابوعبداللّه محمدبن یوسفبن معاذ جُهَنی، مفسر و قاری قرآن اهل قرطبه (كوردوبا )، یكی میدانستند (از جمله رجوع کنید به زندگینامه علمی دانشوران، ذیل مادّه). اشارههایی نیز كه به سفر جیانی و حضور او در مصر شده است (رجوع کنید به سارتون، ج 2، بخش 1، ص 342) ناشی از اشتباه بین این دو نفر است. نخستینبار ریشتر ـ برنبورگ در 1366 ش/1987، این دو را از یكدیگر باز شناخت (ص 381ـ383). جیانی در 485 در جیان درگذشت (ابنبشكوال؛ ضبّی، همانجاها).
از جیانی آثار متعددی در ریاضیات، نجوم و حِیل (مكانیك) باقیمانده است (رجوع کنید به ادامه مقاله). نقش او در تاریخ علوم دوره اسلامی به ویژه به سبب رواج نوشتههایش در اسپانیا، در زمان حكومت آلفونسوی دهم (حك: 650ـ683)، و ترجمه كتابهایش به زبان لاتینی (رجوع کنید به ادامه مقاله) درخور توجه است. آثار جیانی، به خصوص نوشتههای او در ریاضی و نجوم، منشأ پدید آمدن برخی شاخههای علوم در اندلس شد، چنانكه یكی از كتابهای او با نام كتاب مجهولاتِ قِسِّی الكُره (رجوع کنید به ادامه مقاله) در باره مثلثات كروی، نخستین رساله در این زمینه در اسپانیا به شمار میرود (سامسو، ص 1320). در حیطه ریاضیات، جیانی كاملاً پیرو اقلیدس و از هواداران او بود. یكی از مهمترین آثار جیانی، مقاله فی شرحالنسبه (رجوع کنید به ادامه مقاله) به طور كامل به شرح مقاله پنجم اصول اقلیدس ، كه در باره نظریه تناسب است، اختصاص دارد. ابنرشد، فیلسوف و دانشمند هموطن جیانی (ج 2، ص 665)، وی را از ریاضیدانانی بهشمار آورده است كه زاویه را جزء كمیتهای چهارگانه هندسی میدانند. با توجه به شباهتهای بین این نوشته ابنرشد و آنچه جیانی (ص 17ـ19) در باره این كمیتها آورده است، تردیدی نیست كه نوشته ابنرشد معطوف به همین بخش از مقاله فی شرح النسبه است.
آثار جیانی نمونه در خور توجهی از مجموعه آرای دانشمندان مناطق گوناگون سرزمینهای اسلامی در اندلس است. در آرای نجومی جیانی، آثاری از نجوم هندی نیز دیده میشود (زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا) و بسیار محتمل است كه جیانی در این خصوص تحت تأثیر آرای ابوریحان بیرونی * قرار گرفته باشد (سامسو، ص 1333). این مطلب، با توجه به اینكه بین مرگ ابوریحان بیرونی و جیانی تقریباً چهل سال فاصله است، از جهت آشنایی دانشمندان اندلس با آثار ابوریحان بیرونی جالب توجه است (برای گزارش كوتاهی از آرای علمی جیانی رجوع کنید به زندگینامه علمی دانشوران، همانجا).
آثار
1) مقاله فی شرحالنسبه، در شرح مقاله پنجم اصول اقلیدس . در این رساله، جیانی (ص 17) ضمن انتقاد از كسانی كه نوشتههای اقیلدس را واضح و رسا نمیدانند، كوشیده است به شرح و توضیح آثار او بپردازد. این رساله مهمترین اثر جیانی در ریاضیات محسوب میشود و تاكنون یك نسخه خطی از آن شناسایی شده است (رجوع کنید به روزنفلد و احسان اوغلو، ص 140). پلوای آن را به انگلیسی ترجمه و همراه با متن عربی چاپ كرده است (فؤاد سزگین آن را در 1997/ 1376 ش در جلد 19 از مجموعه <ریاضیات و نجوم اسلامی> تجدید چاپ كرده است). وهابزاده (ص 181ـ198) نیز مبادی ریاضی مورد نظر جیانی در این رساله را بررسی كرده است.
2) كتاب مجهولات قِسِّیالكره (درنبورگ، ج 2، قسم 3، ص 94ـ97)، در موضوع مثلثات كروی، كه در چهار مقاله نوشته شده (برای آگاهی از بخش بندی كتاب رجوع کنید به روزنفلد و احسان اوغلو، همانجا) و با نام كتاب استخراج مقادیرالقسی الواقعه علی ظَهرالكره نیز معرفی شده است (رجوع کنید به صبره، 1977، ص 281؛ روزنفلد و احسان اوغلو، همانجا). این كتاب به طور غیرمستقیم بر اندیشهها و آرای جابربن افلح * ، ستارهشناس مشهور، در تدوین رساله بسیار مهمش، اصلاحالمجسطی، كه در اصل نقدی بر فرضیه بطلمیوسی جهان است، اثر گذاشته است (سامسو، ص 1321). كتاب مجهولات قسّیالكره به همراه ترجمه اسپانیایی آن در 1358 ش/ 1979 به چاپ رسیده است (بیوئنداس، ص 12ـ 198).
3) زیج جیانی، تنها بخش باقیمانده از متن اصلی آن، فصلی مربوط به قبلهیابی است كه ابناسحاق تونسی آن را از جیانی نقل كرده است. این فصل، خود فصل چهل و یكم از رسالهای موجود در هند متعلق به ابناسحاق است (رجوع کنید به مسترس، ص 408) و در آن، جیانی روابط مثلثات كروی را برای محاسبه جهت قبله در هر مكان آورده و چگونگی كاربرد دایره هندی را برای تعیین جهات اصلی و محاسبه سمت قبله هر مكان، توضیح داده است؛ در ادامه رساله، روش محاسبه اختلاف سمت قبله برای تونس آمده است (سامسو و میلگو، ص 21ـ22). از بررسی نوشته ابناسحاق تسلط كامل جیانی بر هندسه كروی روشن میشود (برای آگاهی بیشتر در این زمینه رجوع کنید به همان، ص 1ـ22). ژرار كرمونایی *، زیج جیانی را با عنوان Liber tabularum jahen cumregulisuis ، به لاتینی ترجمه كرد (ووستنفلد، ص 69) كه مدتها به جابربن افلح نسبت داده میشد (لوكلر، ج 2، ص 416ـ417)، اما اكنون تعلق آن به جیانی قطعی است. این ترجمه، بدون جدولهای متعدد آن، در 956/1549 به چاپ رسید (برای آگاهی بیشتر در باره این كتاب رجوع کنید به هرملینك، ص 108ـ112).
4) «رساله فلق و شفق». چون فقط ترجمه لاتینی این اثر باقیمانده است، عنوان كامل و صحیح اصل عربی رساله معلوم نیست. جیانی در این رساله زاویه انخفاض خورشید را در آغاز فلق و پایان شفق بررسی كرده و به بحث در باره شكستنور در جوّ پرداخته است. این اثر را نیز ژرار كرمونایی، با عنوان de Cerpusculis Liber به لاتینی ترجمه كرد (كارمودی، ص 140)، ولی مؤلفِ آن را تا مدتها ابنهیثم میدانستند (رجوع کنید به ووستنفلد، همانجا) و اكنون مشخص شده كه متعلق به جیانی است (صبره، 1967، ص 77ـ 85). این اثر را سموئیلبن یهودا به عربی برگرداند (اشتایناشنایدر، 1893، ص 575؛ اسمیت و گولدستاین، 1993، ص 611ـ614) و در زمان معاصر از روی متن لاتینی به انگلیسی ترجمه كردهاند (اسمیت، ص 83 ـ132). برای نخستینبار جیانی در این رساله، ارتفاع جوّ زمین را بر اساس زاویه انحطاط خورشید در زمان آغاز بینالطلوعین نجومی محاسبه كرد (گولدستاین، ص 97ـ 118). صلیبا (ص 445ـ 465) آرای سه تن از دانشمندان اسلامی، یعنی مؤیدالدین عُرْضی*، قطبالدین شیرازی *و جیانی را در این زمینه با هم مقایسه نموده است.
5) «رساله در اسطرلاب». نام اصلی آن روشن نیست اما در نسخهای موجود در مصر، از آن با عنوان رسالةٌ فی عمل اسطرلاب یاد شده (رجوع کنید به كینگ، ج 2، بخش 1، ص 399ـ400) و دو نسخه از آن شناسایی شده است. این رساله در شش باب و در شرح چگونگی استفاده از اسطرلاب تألیف شده است. استخراجهای صورت گرفته در این رساله برای بیان مبادی استفاده از اسطرلاب بر اساس عرض جغرافیایی قرطبه محاسبه شده است (كینگ، همانجا، به نقل از جیانی). از این كتاب نسخه دیگری نیز در آلمان، بدون ذكر نام مؤلف آن، شناسایی شده است (رجوع کنید به آلوارت، ج 5، ص 238) و با مقایسه آن با نسخه مصر، تعلق نسخه آلمانی به جیانی تأیید میگردد.
6) كتاب الاسرار فی نتایجالافكار، تنها كتاب جیانی در علم حیل. از این كتاب تاكنون یك نسخه شناسایی شده است. جیانی در این كتاب به چگونگی ساخت 31 ابزار مكانیكی، نمونههایی از تلمبههای انتقال آب، چند نمونه جنگافزار (پرتابهها) و نمونههای گوناگونی از ساعتهای آبی پرداخته است (هیل، 1977، ص 34ـ 35). این كتاب نمونه جالبی از رواج علم حیل در اندلس به شمار میرود (برای آگاهی بیشتر در باره این كتاب رجوع کنید به همان، ص 33ـ44؛ همو، 1981، ص 36ـ46؛ صبره، 1977، ص 277ـ 280). آخرین شكل (وسیله) این كتاب به شرح و روش ساخت نوعی ساعت آفتابی مستقل از عرض جغرافیایی، از نوع ساعتهای آفتابی بهنام بَلاطِه اختصاص دارد (رجوع کنید به كاسولراس، ص 613ـ653، ضمن چاپ این بخش از كتابالاسرار، اصول علمی طرح شده در آن را بررسی كرده است).
7) رسالهای در باره «مطرح الشعاعات»، كه مفهومی كاربردی در بررسی احكام نجوم سیارهای است. اسم دقیق این رساله نیز مشخص نیست و تاكنون فقط یك نسخه از آن شناسایی شده است (رجوع کنید به صبره، 1977، ص 281). كندی (ص 153ـ160) بخشی از اصول به كار رفته در آن را بررسی و تحلیل كرده است.
8) رسالهای در نجوم كه فقط ترجمه لاتینی آن با عنوان Tabula residuum ascensionum ad revolution es annorum solarium secundum Muhad Arcadius در دست است(برای آگاهی از مشخصات این كتاب رجوع کنید به مییاس بییكروسا، ص 246ـ247). احتمالاً این رساله بخشی از ترجمه لاتینی زیج جیانی است ( زندگینامه علمی دانشوران، همانجا).
9) رساله كوچكی با عنوان قَطع فی عَمَلِ المُقَنطَرات وَالسَّموت (كینگ، ج 2، بخش 1، ص 400ـ401). ممكن است این رساله بخشی از یك رساله دیگر جیانی باشد اما قطعیت این موضوع تنها با بررسی كامل آثار جیانی امكانپذیر است.
10) رسالهای در باره خورشیدگرفتگی، كه تاكنون یك نسخه از آن شناسایی شده (رجوع کنید به روزنفلد و احسان اوغلو، همانجا) و سموئیلبن یهودا آن را به عبری ترجمه كرده است (زندگینامه علمی دانشوران، همانجا).
از میان آثار جیانی، سه عنوان از آنها ( كتاب استخراج مقادیرالقسی الواقعه علی ظهرالكره ، كتاب الاسرار فی نتایجالافكار و رساله «مطرح الشعاعات») در دستنویسی اندلسی كه حدوداً در قرن هفتم هجری استنساخ شده، یك جا آمده است. در این دستنویس، كه در ایتالیا نگهداری میشود، چند اثر نجومی و ریاضی دیگر نیز وجود دارد كه بعضی از آنها برای مختصات جغرافیایی قرطبه تألیف شدهاند. این فرض، كه ممكن است این رسائل نیز متعلق به جیانی باشند با بررسی دقیقتر این دستنویس معلوم میشود (برای آگاهی بیشتر در باره این دستنویس رجوع کنید به صبره، 1977، ص 276ـ283).
آثار جیانی بر آرای چند تن از دانشمندان اروپایی دوره نوزایی، از جمله رگیومونتانوس (متوفی 881/1476) اثر گذاشته است اما چگونگی این تأثیرپذیری، روشن نیست.
(3) Edward Bernard Plooij, Euclid's conception of ratio and his definition of proportional magnitudes as criticized by Arabian commentators , Rotterdam 1950, repr. in Islamic mathematics and astronomy , vol. 19/ III, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institute for the Hitory of Arabic - Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1997;
(7) W. Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin , Berlin 1887-1899; (8) Francis J. Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation: a critical bibliography , Berkeley, Calif. 1956; (9) Josep Casulleras, "El ultimo capitulo del Kitab al-asrar f nata'iy al-afkar ", in From Baghdad to Barcelona , ed. Josef Casulleras and Julio Samso, vol.2, Barcelona: Instituto Millas Vallicrosa de Historia de la Ciencia Arabe, 1996; (10) Hartwig Derenbourg, Les manuscrits arabes de l'Escurial , vol.2, fasc. 3, Paris 1941; (11) Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner's Sons, 1981. s.v. "Al-Jayyani" (by Yvonne Dold-Samplonius and Heinrich Hermelink); (12) Bernard Raphael Goldstein, "Ibn Mu-adh's treatise on twilight and the height of the atmosphere", Archive for history of exact sciences , vol.17 (1977), repr. in Bernard Raphael Goldstein, Theory and observation in ancient and medieval astronomy , London 1985; (13) H. Hermelink, "Tabulae Jahen", Archive for history of exact sciences , vol.2 (1964); (14) Donald Routledge Hill, Arabic water - clocks , Aleppo 1981; (15) idem, "A treatise on machines by Ibn Mu ـ adh Abu ـ Abd Allah al-Jayyani", Journal for the history of Arabic science, vol.1. no.1 (May 1977); (16) E.S. Kennedy, "Ibn Mu ـ adh on the astrological houses", Zeitschrift fur Geschichte der arabisch - islamischen Wissenschaften , vol. 9 (1994); (17) Lucien Leclerc, Histoire de la medicine arabe , Paris 1876, repr. Rabat 1980; (18) Angel Mestres, "Maghribi astronomy in the 13th century: a description of manuscript, Hyderabad Andra Pradesh State Library 298" in From Baghdad to Barcelona , ibid; (19) Jose M. Millas Vallicrosa, Las traducciones Orientales en los manuscritos de la Biblioteca Catedral de Toledo , Madrid 1942; (20) Lutz Richter-Bernburg, "Said, the toledan tables, and Andalusi science" in From deferent to equant: a volume of studies in the history of science in the ancient and medieval Near East in Honor of E.S. Kennedy , ed. David A. King and George Saliba, New York: The New York Academy of Sciences, 1987; (21) Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers, and other scholars of Islamic civilization and their works (7th-19thc. ), Istanbul 2003; (22) A. I. Sabra, "The authorship of the liber de Crepusculis, an eleventh - century work on atmospheric refraction", Isis , vol.58, no.1 (Spring 1967); (23) idem, "A note on codex biblioteca medicea laurenziana or. 152", Journal for the history of Arabic science , vol.1, no.2 (Nov. 1977); (24) George Saliba, "The height of the atmosphere according to Mu'ayyad al-din al- Urdi, Qutb al-din al-Shirazi, and Ibn Mu ـ adh", in From deferent to equant , ibid; (25) Julio Samsئ and Honorino Mielgo, "Ibn Ishaq al-Tunisi and Ibn Mu ـ adh al-Jayyani on the Qibla" in Julio Samso, Islamic astronomy and medieval Spain , Aldershot, Hampshire, Gt. Brit, 1994; (26) George Sarton, Introduction to the history of science , Malabar, Fla. 1975; (27) A. M. Smith, "The Latin version of Ibn Mu ـ adh's treatise ، on twilight and the rising of clouds,'" Arabic sciences and philosophy, vol.2, no.4 (1992); (28) A. M. Smith and Bernard Raphael Goldstein, "The medieval Herbrew and Italian versions of Ibn Mu ـ adh's ، on twilight and the rising of clouds'" , Nuncius , vol.8, no.2 (1993); (29) Moritz Steinschneider, Die europaischen Ubersetzungen aus dem arabischen bis mittedes 17. Jahrhunderts , Graz 1956; (30) idem, Die hebraeischen Uebersetzungen des Mittelalters und die Juden als Dolmetscher , Berlin 1893; (31) Bijan Vahabzadeh, "Two commentaries on Euclid's definition of proportional magnitudes", Arabic sciences and philosophy , vol.4, no.1(March 1994); (32) M.V. Villuendas, La trigonometria europea en el siglo XI: Estudio de la obra de Ibn Mu ـ ad, ، el kitab mayhulat ', Barcelona 1979; (33) Heinrich Ferdinand Wustenfeld, Die Ubersetzungen arabischer Werke in das lateinische seit dem XI. Jahrhundert , Gottingen 1877.