جِهْلُم ، رودی‌ دائم‌ در كشمیر و پاكستان‌ و شهری‌ در شهرستان‌ راولپندی‌.

1) رود جهلم‌. این‌ رود به‌ طول‌ حدود هشتصد كیلومتر و مسیر عمومی شمالی‌ ـ جنوبی‌، یكی‌ از رودهای‌ ایالت‌ جامو و كشمیر در شمال‌ هند و ایالت‌ پنجاب‌ *در پاكستان‌ و شاخابه‌های‌ رود سند *(ایندوس‌) است‌ كه‌ از دامنه‌های‌ جنوبی‌ كوههای‌ قراقروم‌ و كوههای‌ پیرپنجال‌ از رشته‌ كوه‌ هندوكش‌ سرچشمه‌ می‌گیرد. بیش‌ از یك‌ میلیون‌ مسلمان‌ در دره‌ای‌ به‌ طول‌ حدود 128 كیلومتر زندگی‌ می‌كنند كه‌ رود جهلم‌ از میان‌ آن‌ می‌گذرد. رود جهلم‌ پس‌ از عبور از وسط‌ شهر سرینگر*، وارد دریاچه‌ وولار می‌شود، از این‌ دریاچه‌ به‌ شهر بارمولا می‌رود و پس‌ از گذشتن‌ از آن‌، وارد كشمیر آزاد می‌شود ( د. اردو، ذیل‌ مادّه‌؛ قاسم‌ محمود، ذیل‌ «جهلم‌ دریا»؛ صافی‌، ص‌ 110؛ نیز رجوع کنید به جامو و كشمیر*؛ كشمیر*) و در ادامه‌، در نزدیكی‌ شهر مظفرآباد، رودهای‌ كشن‌ گنگه‌ و كنهار از شمال‌ به‌ آن‌ می‌پیوندند. محل‌ پیوستن‌ رود نیلم‌ به‌ جهلم‌ وسط‌ شهر مظفرآباد، و محل‌ پیوستن‌ رود كاغان‌ به‌ جهلم‌ بیرون‌ این‌ شهر است‌ (حاج‌ سید جوادی‌، ج‌ 2، ص‌ 58، 67). جهلم‌ در ادامه‌ مسیر به‌ سوی‌ جنوب‌، در جنوب‌ شرقی‌ راولپندی‌، از ساحل‌ چپ‌ خود رود پونچ‌ را دریافت‌ می‌كند و پس‌ از گذشتن‌ از مشرق‌ شهر جهلم‌، پهنای‌ آن‌ به‌ حدود 457 متر و عمق‌ آن‌ به‌ حدود چهار متر می‌رسد (بالفور، ذیل‌ مادّه‌). این‌ رود سرانجام‌، پس‌ از عبور از ایالت‌ پنجاب‌، در نزدیكی‌ شهرهای‌ اتهارن‌ هزاری‌ و جنگ‌ صدر و لنگرگاهی‌ به‌ نام‌ تیمون‌ گات‌، به‌ رود چناب‌ (یكی‌ از شاخابه‌های‌ رود سند) می‌پیوندد(رجوع کنید به همانجا؛ نیز رجوع کنید به < نقشه‌ گلگت‌ >). چندین‌ شاخه‌ و آبراهه‌ از این‌ رود منشعب‌ می‌شود (قاسم‌ محمود، همانجا).

سد منگلا از طرحهای‌ بزرگ‌ برق‌ آبی‌ (هیدروالكتریك‌) پاكستان‌ است‌ كه‌ در كشمیر آزاد بر روی‌ جهلم‌ احداث‌ گردیده‌ است‌. این‌ سد، به‌ عنوان‌ دومین‌ سد پاكستان‌، توانایی‌ تولید هشتصد مگا وات‌ برق‌ دارد. ذخیره‌ آب‌ آن‌ سه‌ میلیون‌ جریب‌ زمین‌ را آبیاری‌ می‌كند (قاسم‌ محمود، همانجا؛ صافی‌، ص‌ 23ـ24؛ حاج‌ سیدجوادی‌، ج‌ 2، ص‌ 58).

واژه‌ جهلم‌، به‌ معنای‌ آب‌ یخ‌ ( د. اردو ، همانجا)، به‌ صورت‌ جیلم‌ (رجوع کنید به ابوریحان‌ بیرونی‌، ص‌ 216؛ حمداللّه‌ مستوفی‌، ص‌ 219)، جلوم‌ (لاخ، ص‌ 32)، چیلم‌ (عزتی‌، ص‌ 130) و جهلوم‌ (برونر ، ج‌ 3، بخش‌ 2، ص‌ 776؛ دولافوس‌ ، ص‌ 42) نیز ضبط‌ شده‌ است‌.

شیروانی‌ (ص‌ 206) نام‌ رود را برگرفته‌ از نام‌ قصبه‌ جیلم‌ (شهر جهلم‌ امروزی‌) دانسته‌ است‌ (قس‌ حاج‌ سیدجوادی‌، ج‌ 1، ص‌ 243، كه‌ نوشته‌ نام‌ شهر جهلم‌ برگرفته‌ از نام‌ رودی‌ به‌ همین‌ نام‌ است‌). نام‌ باستانی‌ رود، وندست‌ بود كه‌ یونانیها آن‌ را هیداسپ‌/هیودسپس‌ / هوداسپس‌ و بعداً وهات‌ نامیدند ( د. اردو؛ قاسم‌ محمود، همانجاها؛ سایكس‌، ص‌ 169؛ برونر، ج‌ 3، بخش‌ 2، ص‌ 775ـ776). در هندی‌، بهوت، وهوت‌، وی‌تاست‌ و بیتوست‌ نامیده‌ می‌شود (بالفور، همانجا). ابوریحان‌ بیرونی‌ (ص‌ 215ـ216) جهلم‌ را «بِیتّ» (آب‌ بیت‌) معروف‌ به‌ جیلم‌، و حمداللّه‌ مستوفی‌ (همانجا) جیلم‌ را نام‌ دیگر آب‌ مهران‌، از شاخه‌های‌ سند (آب‌ سند)، ذكر كرده‌ است‌. به‌نوشته‌ مستوفی‌، طول‌ آن‌ 180 فرسنگ‌ و مقدار آب‌ آن‌ چند برابر دجله‌ است‌. وی‌ همچنین‌ آن‌ را از نظر استفاده‌ كشاورزی‌ همچون‌ نیل‌ معرفی‌ كرده‌ است‌.

اسكندر در 326 ق‌ م‌، با هشت‌ هزار نفر از سپاهیان‌ خود با كشتی‌ از رود جهلم‌ گذشت‌. در ملتقای‌ رود جهلم‌ و چناب‌، امواج‌ رود دو فروند از كشتیهای‌ او را واژگون‌ كردند (سایكس‌، همانجا؛ چراغ‌، ص‌ 81 ـ82).

كشاورزی‌ ایالت‌ سند وابسته‌ به‌ سه‌ رود عمده‌ جاری‌ در آن‌، از جمله‌ جهلم‌، است‌ و چون‌ سرچشمه‌ جهلم‌ در كشمیر است‌ ایالت‌ جامو و كشمیر اهمیت‌ ژئوپلتیك‌ دارند و شاید وجود سرچشمه‌ رودها، از جمله‌ جهلم‌، از دلایل‌ عمده‌ اختلافات‌ میان‌ دو كشور باشد (رجوع کنید به عزتی‌، ص‌130؛ صافی‌، ص‌ 118). چند ماه‌ پس‌ از تقسیم‌ دو كشور هند و پاكستان‌ در 1327 ش‌/1948، ارتش‌ هند به‌ كشمیر حمله‌ كرد و تا نقاط‌ ورودی‌ پل‌ جهلم‌ پیش‌ رفت‌. در نتیجه‌، شبكه‌های‌ آبیاری‌ در جهلم‌ و دیگر نواحی‌ به‌ دست‌ هند افتاد. هند آبهای‌ جاری‌ را به‌ بسیاری‌ از آبراهه‌های‌ پاكستان‌ بست‌. این‌ كار وضع‌ نامطلوبی‌ برای‌ كشاورزان‌ به‌ وجود آورد (برك‌ و زیرینگ‌، ص‌ 38). از رود جهلم‌ برای‌ حمل‌ و نقل‌ چوب‌ استفاده‌ می‌شد و به‌ علت‌ تسلط‌ هند بر قسمتی‌ از كشمیر، جهلم‌ اهمیت‌ خود را به‌ عنوان‌ مهم‌ترین‌ مركز فروش‌ چوبهای‌ ساختمانی‌ از دست‌ داد ( د. اردو ، همانجا).

از 1339 ش‌/1960، پس‌ از گفتگوهای‌ طولانی‌ میان‌ هند و پاكستان‌ و بانك‌ جهانی‌، ایوب‌خان‌ (رئیس‌جمهوری‌ پاكستان‌) و نهرو (نخست‌وزیر هند) معاهده‌ بین‌المللی‌ آبهای‌ سند را در كراچی‌ امضا كردند كه‌ بر اساس‌ آن‌، رود جهلم‌ به‌ همراه‌ چند رود دیگر به‌ پاكستان‌ واگذار گردید (فرزین‌ نیا، ص‌ 4؛ دیكسیت‌، ص‌ 135).

2) شهر جهلم‌. این‌ شهر در بخشی‌ به‌ همین‌ نام‌ در شهرستان‌ راولپندی‌ در شمال‌ استان‌ پنجاب‌ پاكستان‌ واقع‌ است‌. راه‌ آهن‌ گجرات‌ ـ جهلم‌ ـ راولپندی‌ از این‌ شهر می‌گذرد ( د. اردو، همانجا). جمعیت‌ آن‌ در 1377ش‌/ 1998 حدود 000 ، 147 تن‌ بوده‌ است‌ (سازمان‌ ملل‌ متحد، ص‌ 274). مردم‌ آن‌ به‌ زبانهای‌ اردو، پنجابی‌، كشمیری‌ و پوئهوهاری‌ سخن‌ می‌گویند. بیشتر آنها مسلمان‌، سنّی‌ و شیعه‌ دوازده‌ امامی‌اند.

پیشینه‌. به‌ نظر می‌رسد دین‌ اسلام‌ از زمانی‌ در جهلم‌ پا گرفت‌ كه‌ محمود غزنوی‌ در 404/ 1013، این‌ شهر را تصرف‌ و حاكمی‌ برای‌ آنجا تعیین‌ نمود (رجوع کنید به رحمانی‌، ص‌ 15، < فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ناحیه‌ پنجاب‌ >، ص‌ 301ـ302). جهلم‌ تا زمان‌ ظهیرالدین‌ محمد بابر*، یكی‌ از شهرهای‌ دولت‌ غوری‌ در زمان‌ فیروز شاه‌ خلجی‌ (حك: 689ـ695) بود. در 801 ـ 802، امیر تیمور وارد جهلم‌ شد ( < فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ناحیه‌ پنجاب‌ >، ص‌ 302ـ303). در 924، ظهیرالدین‌ بابر پنجاب‌ و از جمله‌ شهر جهلم‌ را تسخیر كرد. شیرشاه‌ سوری‌ در 947 همایون‌، پسر بابر، را شكست‌ داد و در 949 در شانزده‌ كیلومتری‌ شمال‌ غربی‌ شهر جهلم‌ قلعه‌ معروف‌ رُهتاس‌، با محیط‌ 5ر2 میل‌ (حدود چهار كیلومتر)، یكی‌ از محكم‌ترین‌ و بزرگ‌ترین‌ قلعه‌های‌ شبه‌قاره‌، را برای‌ تنبیه‌ و سركوب‌ سركشیهای‌ اهل‌ ولایت‌ گهكران‌ بنیان‌ گذاشت‌. همایون‌ در 952 بار دیگر هند را تصرف‌ كرد و جهلم‌ باز هم‌ در قلمرو تیموریان‌ هند قرار گرفت‌ (جهانگیر، ص‌ 57؛ رحمانی‌، همانجا؛ < فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ناحیه‌ پنجاب‌ >، ص‌ 303ـ 305؛ د. اردو، همانجا). در زمان‌ آخرین‌ تیموریان‌ هند، درانیان‌ * ، با توجه‌ به‌ اهمیت‌ جهلم‌ و قلعه‌ رهتاس‌، در آنجا پادگان‌ نظامی‌ مستقر كردند و برای‌ جهلم‌ استاندار تعیین‌ نمودند (< فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ناحیه‌ پنجاب‌ >، ص‌ 308؛ د. اردو ، همانجا). در 1225/1810 سیكها *بر كل‌ پنجاب‌، از جمله‌ بر جهلم‌، مسلط‌ شدند. این‌ شهر در تجزیه‌ شبه‌قاره‌ هند و تشكیل‌ هند مستقل‌ و واگذاری‌ پنجاب‌ به‌ پاكستان‌، جزو پاكستان‌ شد (< فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ناحیه‌ پنجاب‌ >، ص‌ 308 ـ 313؛ د. اردو، ج‌ 5، ص‌ 656، 660ـ662).

نیز رجوع کنید به پنجاب‌ *

---

منابع‌:
(1) ابوریحان‌ بیرونی‌، كتاب‌ البیرونی‌ فی‌ تحقیق‌ ماللهند، حیدرآباد، دكن‌ 1377/1958؛
(2) اردو دائره‌ معارف‌ اسلامیه‌، لاهور 1384ـ1410/ 1964ـ1989، ذیل‌ «جهلم‌» (از عبدالمنان‌ عمر)؛
(3) س‌. م‌. برك‌ و لارنس‌ زیرینگ‌، تاریخ‌ روابط‌ خارجی‌ پاكستان‌، ترجمه‌ ایرج‌ وفائی‌،تهران‌ 1377ش‌؛
(4) جهانگیر، امپراتور هند، جهانگیرنامه‌[ یا( توزك‌ جهانگیری‌، چاپ‌ محمدهاشم‌، تهران‌ 1359 ش‌؛
(5) محمدعلی‌ چراغ‌، تاریخ‌ پاكستان‌، لاهور 1990؛
(6) كمال‌ حاج‌سیدجوادی‌، میراث ‌جاودان‌: سنگ‌نبشته‌ها و كتیبه‌های‌ فارسی‌ در پاكستان، اسلام‌آباد 1370ـ1371 ش‌؛
(7) حمداللّه‌ مستوفی‌، نزهه‌ القلوب؛
(8) كلود فریزر دولافوس‌، تاریخ‌ هند، ترجمه‌ محمدتقی‌ فخر داعی‌ گیلانی‌، )تهران‌( 1316 ش‌؛
(9) انجم‌ رحمانی‌، پنجاب‌ تمدنی‌ و معاشرتی‌ جائزه‌، لاهور 1998؛
(10) زین‌العابدین ‌بن اسكندر شیروانی‌، بستان‌السیاحه‌، یا، سیاحت‌نامه، چاپ‌ سنگی‌ تهران‌ 1315، چاپ‌ افست‌ )بی‌تا.(؛
(11) قاسم‌ صافی‌، سرزمین‌ و مردم‌ پاكستان‌، تهران‌ 1378 ش‌؛
(12) عزت‌اللّه‌ عزتی‌، جغرافیای‌ سیاسی جهان‌ اسلام‌، قم‌ 1378 ش‌؛
(13) زیبا فرزین‌نیا، پاكستان‌، تهران‌: وزارت‌ امورخارجه‌، دفتر مطالعات‌ سیاسی‌ و بین‌المللی‌، 1376 ش‌؛
(14) سید قاسم‌ محمود، انسائیكلوپیدیا پاكستانیكا، لاهور )1997(؛
(15) فرانسیس‌ ارسكین‌ لاخ‌، سفرنامه‌ دریائی‌ لاخ‌ به‌ خلیج‌فارس‌، تألیف‌ چارلز بلگریو، ترجمه‌ حسین‌ ذوالقدر، تهران‌ 1369 ش‌؛
(16) نقشه‌ راهنمای‌ پاكستان‌ ، مقیاس‌ 000 ، 000 ،2 : 1، تهران‌: گیتاشناسی‌، )بی‌تا.]؛


(17) Edward Balfour, The cyclopaedia of India and of eastern and southern Asia 3rd ed. London 1885, repr. Graz 1967-1968;
(18) Christopher Brunner, "Geographical and adminstrative divisions: settlements and economy", in The Cambridge history of Iran , vol.3, pt.2, ed. Ehsan Yarshater, Cambridge 1983;
(19) J.N. Dixit, India-Pakistan in war & peace, London 2002;
(20) Map of Gilgit, scale 1:1,000,000, Lahore: Ferozsons, 1995;
(21) Map of Punjab , Scale 1:1,000,000, Lahore: Ferozsons, 2000;
(22) Map of Sind , scale 1:1,000,000, Lahore: Ferozsons, 1995;
(23) Punjab district gazetteers , vol. XXVII . A. Lahore 1907, repr. in Extracts from the district & states gazetteers of the Punjab )Pakestan), vol. 1, Lahore: Research Society of Pakistan, 1983;
(24) Percy Molesworth Sykes, Ten thousand miles in Persia or eight years in Iran , New York 1902;
(25) The Times atlas of the world , London: Times Books, 1992;
(26) United Nations, Demographic yearbook , New York 2006.

/ معصومه‌ رضازاده‌ شفارودی‌ /