جَهْضَمی‌ ، حَمّاد بن‌ اسحاق‌، نیز مشهور به‌ اَزْدی‌، كنیه‌اش‌ ابواسماعیل‌، محدّث‌، فقیه‌ و قاضی‌ مالكی‌ قرن‌ سوم‌. او در 197 یا 199 در بصره‌ به‌ دنیا آمد (خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ 8، ص‌ 159؛ ابن‌جوزی‌، ج‌ 12، ص‌ 213). نزد احمدبن‌ مُعذَّل‌ (متوفی‌ ح 240) فقه‌ آموخت‌ و بعد از مدتی‌ در بغداد عهده‌دار امر قضا و افتا شد (خطیب‌ بغدادی‌، همانجا؛ ابن‌فرحون‌، ص‌ 178).

حمّاد در استماع‌ حدیث‌، شاگرد كسانی‌ چون‌ مُسْلم‌بن‌ ابراهیم‌ فَراهیدی‌ (متوفی‌222)، عبداللّه‌قَعْنبی‌ (متوفی‌221)، اسماعیل‌بن‌ اَبی‌ اُوَیس‌ (متوفی‌ 226)، ابومُصعَب‌ زُهری‌ (متوفی‌ 235) و اسحاق‌بن‌ محمد فَرْوی‌ (متوفی‌ 226) بود (خطیب‌ بغدادی‌، همانجا؛ قاضی‌عیاض‌، ج‌4، ص‌ 294؛ ذهبی‌، ج‌ 13، ص‌ 16). به‌ نقل‌ وَكیع‌ (ص‌ 667)، وی‌ احادیث‌ بسیاری‌ از بر كرد. برخی‌ چون‌ فرزندش‌ ابراهیم‌، یحیی‌بن‌ اَكْثَم‌ تَمیمی‌ (قاضی‌ بصره‌، متوفی‌ 242)، محمدبن‌ جعفر خَرائطی‌ (متوفی‌ 327) و حسین‌بن‌ اسماعیل‌ مَحاملی‌ (متوفی‌ 330) از او حدیث‌ شنیدند (خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ 14، ص‌ 191؛ ذهبی‌، همانجا؛ علیمی‌ حنبلی‌، ج‌ 1، ص‌190). خطیب‌ بغدادی‌ (همانجا) او را ثقه‌ دانسته‌ است‌.

حمّاد نزد خلفای‌ عباسی‌ از جایگاه‌ خاصی‌ برخوردار بود و نزد ابواحمدبن‌ متوكل‌، معروف‌ به‌ موفق‌ (برادر معتز)، از خاصان‌ به‌ شمار می‌رفت‌ (قاضی‌عیاض‌، همانجا). وی‌ در منازعه‌ سال‌ 251 كوشید میان‌ موالی‌ (كه‌ از موفق‌ پشتیبانی‌ می‌كردند) و ابن‌طاهر محمدبن‌ عبداللّه‌ (امیربغداد و كاتب‌ قبلی‌ معتز عباسی‌) صلح‌ برقرار كند و نامه‌هایی‌ هم‌ میان‌ ابن‌طاهر و موفق‌ رد و بدل‌ كرد (طبری‌، ج‌ 9، ص‌ 336). هنگام‌ كناره‌گیری‌ معتز (حك: 252ـ 255) از خلافت‌، حمّادبن‌ اسحاق‌ از كسانی‌ بود كه‌ به‌ خلع‌ او شهادت‌ داد (همان‌، ج‌ 9، ص‌ 336، 392) اما در همین‌ سال‌ محمدبن‌ واثق‌، ملقب‌ به‌ المهتدی‌ باللّه‌ (حك: 255ـ256)، حكومت‌ را در دست‌ گرفت‌ و حمّاد را به‌ سبب‌ مكاتبه‌ای‌ كه‌ در سفر مكه‌ با موفق‌ كرده‌ بود، مجازات‌ كرد. به‌ فرمان‌ وی‌، حمّاد را به‌ نشانه‌ تحقیر سوار استر كردند و در سامرا (مركز خلافت‌) چرخاندند و سپس‌ او را به‌ اهواز تبعید كردند (قاضی‌عیاض‌؛ وكیع‌، همانجاها).

حمّاد در 267 یا 269 یا 270 در شوش‌ درگذشت‌ (قاضی‌عیاض‌، همانجا؛ صفدی‌، ج‌ 13، ص‌ 151). او را دارای‌ آثار بسیار در علوم‌ گوناگون‌ دانسته‌اند ولی‌ از آثار او صرفاً به‌ المُهادنه‌ و الرَّدعلی‌ الشافعی‌ اشاره‌ كرده‌اند (خطیب‌ بغدادی‌؛ قاضی‌عیاض‌، همانجاها).

حمّاد دو پسر داشت‌: ابراهیم‌ و محمد. ابراهیم‌ (كنیه‌اش‌ ابواسحاق‌) در 240 یا 241 به‌دنیا آمد و نزد عمویش‌، اسماعیل‌، فقه‌ خواند. وی‌ علاوه‌ بر پدرش‌، از كسانی‌ چون‌ محمدبن‌ یحیی‌ خِشی‌/ خُشَنی‌، ابوداوود سجستانی‌ (متوفی‌ 275) و زیدبن‌ اَخْرم‌/ اَخْزم‌ (متوفی‌ 257) حدیث‌ شنید. دو تن‌ از فرزندان‌ ابراهیم‌، یكی‌ احمد (كنیه‌اش‌ ابوعثمان‌، قاضی‌مصر، متوفی‌ 329) و دیگری‌ علی‌ (كنیه‌اش‌ ابوالحسن‌، قاضی‌ اهواز، متوفی‌ 356) و افرادی‌ چون‌ ابوبكر ابهری‌ (متوفی‌ 375) و ابوالحسن‌ دارَقُطْنی‌ (متوفی‌ 385) و ابواسحاق‌ دینوَری‌ (زنده‌ در 392) از او روایت‌ كرده‌اند (خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ 4، ص‌ 15، ج‌ 11، ص‌339؛ قاضی‌ عیاض‌، ج‌5، ص‌13ـ14، 264ـ 265؛ ابن‌فرحون‌، ص‌ 141؛ برای‌ راویان‌ دیگر رجوع کنید به خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ 3، ص‌ 87، ج‌ 5، ص‌ 81، ج‌ 7، ص‌ 132، ج‌10، ص‌ 368، ج‌ 12، ص‌ 256). هارون‌، فرزند دیگر ابراهیم‌، قاضی‌ مصر بود و در 328 درگذشت‌ (خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ 14، ص‌30؛ قاضی‌ عیاض‌، ج‌ 5، ص‌ 263ـ 264). قاضی‌عیاض‌ در یك‌ جا (ج‌ 4، ص‌ 295)، به‌ اشتباه‌، هارون‌ را فرزند حمّاد دانسته‌ است‌.

دارقطنی‌ و بسیاری‌ دیگر (رجوع کنید به خطیب‌ بغدادی‌، ج‌ 6، ص‌ 61؛ ابن‌فرحون‌، همانجا) ابراهیم‌ را ثقه‌، فاضل‌ و صدوق‌ دانسته‌ و گفته‌اند كه‌ او بسیار زاهد و دائم‌الذكر بود. وی‌ در 323 درگذشت‌ و كنار قبر عمویش‌، اسماعیل‌، دفن‌ شد (قاضی‌عیاض‌، ج‌ 5، ص‌ 14ـ 15). ابن‌ندیم‌ (ص‌ 425) او را صاحب‌ كتابهای‌ الجَنائز، الجهاد، و دَلائل‌النبوه‌ دانسته‌ است‌.

محمد، پسر دیگر حمّاد، را جوانی‌ پاكدامن‌، مورد اعتماد موفقِ عباسی‌ و صاحب‌ منصب ‌قضا در بصره‌ معرفی‌ كرده‌اند. او در 276 از دنیا رفت‌ (خطیب‌بغدادی‌، ج‌2، ص‌272؛ قاضی‌ عیاض‌، ج‌ 4، ص‌ 295).

---

منابع‌:
(1) ابن‌جوزی‌، المنتظم‌ فی‌ تاریخ‌الملوك‌ و الامم، چاپ‌ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی‌ عبدالقادر عطا، بیروت‌ 1412/1992؛
(2) ابن‌فرحون‌، الدیباج‌ المُذهَّب‌ فی‌ معرفه‌ اعیان‌ علماء المَذهَب‌، چاپ‌ مأمون‌بن‌ محیی‌الدین‌ جنان‌، بیروت‌ 1417/1996؛
(3) ابن‌ندیم‌ (تهران‌)؛
(4) خطیب‌ بغدادی‌؛
(5) ذهبی‌؛
(6) صفدی‌؛
(7) طبری‌، تاریخ‌ (بیروت‌)؛
(8) مجیرالدین‌ عبدالرحمان‌بن‌ محمد علیمی‌ حنبلی‌، المنهج‌ الاحمد فی‌ تراجم‌ اصحاب‌ الامام‌ احمد، ج‌ 1، چاپ‌ محمود أرناؤوط‌، بیروت‌ 1997؛
(9) عیاض‌ بن‌ موسی‌ قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارك‌ و تقریب‌ المسالك‌ لمعرفه‌ اعلام‌ مذهب‌ مالك، ج‌ 4، چاپ‌ عبدالقادر صحراوی‌، مغرب‌ 1403/1983،ج‌ 5،چاپ‌ محمدبن‌ شریفه‌، مغرب‌ [بی‌تا.]؛
(10) محمد بن‌ خلف‌ وكیع‌، اخبارالقضاه‌، چاپ‌ سعید محمد لحام‌، بیروت‌ 1422/2001.

/ لیلی‌ كریمیان‌ /